Αποστραγγιστικά έργα στη λίμνη Κωπαΐδα την εποχή των Μινύων

Οι συχνές εναλλαγές της στάθμης των υδάτων της λίμνης αφενός μεν δεν επέτρεπε τη συστηματική καλλιέργεια της γης αφετέρου δε είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ελών που προκαλούσαν αρρώστιες στους κατοίκους των παραλίμνιων περιοχών.Όταν στον Ορχομενό βασιλιάς ήταν ο γιος του Μινύα, ο Ορχομενός, η πόλη γνώρισε μεγάλες δόξες και πλούτη. Ήταν αυτός που σχεδίασε το αποξηραντικό δίκτυο της Κωπαΐδος. Το δίκτυο είναι σήμερα αντικείμενο μελέτης επιστημόνων- ερευνητών, στους οποίους προκαλούν θαυμασμό οι τεράστιες τεχνικές γνώσεις των ανθρώπων της μακρινής εποχής.Το 1892 ο Μ. Καμπάνης   μαζί με τον μηχανικό Lallier υποστηρίζουν ότι οι Μινύες είχαν χωρίσει τα εκχυνόμουνα ύδατα σε τρεις διώρυγες. Σήμερα μόνο τη βόρεια διώρυγα μπορεί κανείς να δει.  

Οι Μινύες αντί να αφήσουν τα νερά του Κηφισού και του Μέλανα να χυθούν και να πλημμυρίσουν την πεδιάδα κατασκεύασαν ένα μεγάλο κανάλι μήκους 27 χιλιομέτρων, πλάτος 40 μέτρα και βάθος 2 έως 3 μέτρα, τη περίφημη «Διώρυγα των Μινυών». Ο πυθμένας της διώρυγας είχε επενδυθεί με άργιλο και χούμους για απόλυτη στεγανότητα. Ακόμη και σήμερα το νερό κυλάει χωρίς διαρροές.

 Η βόρεια αυτή διώρυγα (κανάλι), περνούσε στις Ολμόνες (Στροβίκι) συνέχιζε στις Κώπες  (Κάστρο) και κατέληγε στις καταβόθρες του βόρειου – ανατολικού άκρου της Κωπαΐδας, στις καταβόθρες της Μπίνιας και της Μεγάλης Καταβόθρας ή σπηλιά του Ηρακλή, που είναι στο Νέο Κόκκινο, κάτω από το εκκλησάκι του Άι Γιάννη. Από τη σπηλιά του Ηρακλή τα νερά διάνυαν υπόγεια μια απόσταση 4.000 μ. και έβγαιναν, στο Σκροπονέρι (Ευβοϊκός Κόλπος). Η Μεγάλη καταβόθρα εσωτερικά έχει επενδυθεί, δεξιά και αριστερά, με τον ίδιο προστατευτικό τοίχο που έχουν επενδυθεί και τα αντιπλημμυρικά αναχώματα

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η στάθμη στο κανάλι ήταν 1,5 – 2 μέτρα ψηλότερα από τον πυθμένα της αποξηραμένης λίμνης, δηλ. ψηλότερα από την  επιφάνεια του εδάφους που καλλιεργούσαν, αλλά και την επιφάνεια όπου είχαν αναπτυχθεί ολόκληρες πόλεις, ενώ η στεγανότητα των έργων ήταν απόλυτη.

 Συμπληρωματικά κανάλια έπαιρναν τα νερά της Έρκυνας καθώς και των ποταμών στη νότια πλευρά της λίμνης, του Φάλαρου, από την περιοχή της Κορώνειας, του Λόφιδος της Αλιάρτου και άλλων χειμάρρων του Ελικώνα, περνούσαν  κοντά στη νησίδα Γλα και χυνόταν στην πρώτη διώρυγα που τη συναντούσε κοντά στο Κάστρο.

 Προς το κέντρο της λεκάνης είχαν κατασκευαστεί και άλλα μικρότερα αντιπλημμυρικά έργα. Το νερό στο κενρικό κανάλι έρρεε 2 - 2,5 μ. ψηλότερα από την πεδιάδα.  Όλες οι διώρυγες (κανάλια) συνοδεύονταν με αντιπλημμυρικά αναχώματα. 

Τα έργα στο κέντρο της λεκάνης, το κεντρικό κανάλι , αποδίδετε στον Κράτη, το μηχανικό του Μ. Αλεξάνδρου, όταν έκανε συμπληρωματικά έργα, κατά διαταγή του Μ. Αλεξάνδρου,  προκειμένου να αποστραγγίσει ξανά την Κωπαΐδα, περίπου το 335-331 π.Χ.

 

Οι Μινύες, για την καλύτερη αποχέτευση των υδάτων βάθυναν μερικές φυσικές που ήδη υπήρχαν και άλλες επένδυσαν με προστατευτικό τοίχο τα τοιχώματα τους, το οποίο είναι καταπληκτικής κατασκευής και διατηρούνται μέχρι σήμερα. Τέτοιες καταβόθρες υπάρχουν πάνω από τριάντα. Οι είσοδοι σήμερα αυτών των καταβοθρών έχουν κλείσει από χώμα και άλλες φερτές ύλες και χρησιμοποιούνται από τους κτηνοτρόφους ως στάνες.

Επειδή στο βορειοανατολικό στενό της Κωπαΐδος τα νερά ήταν βαθιά και δεν μπορούσαν να αποστραγγιστούν, οι Μινύες έσκαψαν το συμπαγή βράχο που βρίσκεται στη θέση Κεφαλάρι μια υπόγεια σήραγγα - στοά- τεχνητή  καταβόθρα , μήκους 2.230 μέτρων, πλάτους 1,50 μ. και ύψους 1,80 μ. και διοχέτευαν τα νερά στη θάλασσα, στην περιοχή της Λάρυμνας. Δεξιά και αριστερά της διαδρομής υπάρχει ένα πλήθος από μικρά τούνελ που τα περισσότερα συναντούν μετά από κάποιες ελικοειδείς διαδρομές και πάλι στο κεντρικό διάδρομο της καταβόθρας ή δεν καταλήγουν πουθενά.

Κατά μήκος της διαδρομής υπάρχουν πολλές νυχτερίδες και «γουανό»- περιττώματα των νυχτερίδων-που στην κυριολεξία σχηματίζουν βουναλάκια, ειδικά προς το τέλος της διαδρομής.

Σε αυτή τη σήραγγα έφτιαξαν και 16 κάθετα ανοίγματα – φρεάτια- σε απόσταση το καθένα 100 μέχρι και 200 μέτρα το ένα από το άλλο. Τα φρεάτια είχαν βάθος από 18 έως 60 μέτρα, ανάλογα με την διαμόρφωση

Τα 16 φρεάτια κατά μήκος της  τεχν. διώρυγας

του εδάφους. Πρώτα ανοίχτηκαν τα φρεάτια και μέσω αυτών σκάφτηκε η σήραγγα στο βράχο. Εν συνεχεία αυτά χρησίμευαν για τον έλεγχο της ροής του νερού και για συντήρηση. Σήμερα τα φρεάτια είναι καλυμμένα από χώμα.

Η τεχνητή Καταβόθρα ερευνήθηκε από τους σπηλαιολόγους Νίκο Λελούδα και Στάθη Παυλίδη  αρχές της δεκαετίας του 80, και όπως λέμε και οι ίδιοι μετά από πολύ ψάξιμο, επιμονή, ανάμεσα στις τόσες φυσικές καταβόθρες που υπήρχαν την οποίαν θεωρούσαν και αυτή φυσική. Ο σπηλαιόλόγος Νίκος Λελούδας στο βιβλίο του "Υπόγεια Ελλάδα" αναφέρει μεταξύ άλλων ότι "η λειτουργία της εταιρείας ΛΑΡΚΟ στην περιοχή είχε ως αποτέλεσμα να μην υπάρχει σήμερα πια στο σύνολό του αυτό το θαυμαστό έργο, το οποίο λειτούργησε για 2000 χρόνια, τουλάχιστον, μέχρι την εποχή των Ρωμαίων, με ελάχιστη συντήρηση. Κάποια στιγμή προφανώς η σήραγγα προφανώς έφραξε, λόγω της ολοκληρωτικής έλλειψης συντήρησης,και, σαν αποκορύφωμα, τα τελευταία 50-60 χρόνια , επειδή ακριβώς από πάνω της λειτουργούν οι στοές και οι επιφανειακές εργασίες της προαναφερθείσας εταιρείας, με την ανάλογη χρήση εκρηκτικών και βαρέων μηχανημάτων, έχει καταρρεύσει σε μεγάλο μήκος της, μ' αποτέλεσμα αυτή τη στιγμή να " σώζονται" λιγότερο από 350 μέτρα οριζόντια σήραγγας από την είσοδό της. Επίσης, σήμερα, συναντάμε  εξωτερικά πια, πια, γύρω στα 8 πηγάδια της 9 μόνο πλέον) ακολουθώντας τη νοητή γραμμή από την  είσοδό της προς τη θάλασσα. Είναι αξιοθαύμαστο με πόση ακρίβεια είχαν υπολογίσει τη θέση των πηγαδιών, ώστε να πέσουν στην υπόγεια στοά. Από αυτά μόνο τα 4 δεν είναι βουλωμένα και μπορεί να δει κανείς μέχρι τον πάτο τους. ..... ¨ολα αυτά έγιναν την εποχή του χαλκού από έναν πολιτισμό που άκμασε την ίδια εποχή με τον μυκηναϊκό πολιτισμό..... Άλλος ένας λόγος που τα 16 φρεάτια - πηγάδια της τεχνητής σήραγγας, έχουν διασωθεί ελάχιστα είναι ότι η διάνοιξη του σύγχρονου δρόμου από το Νέο Κόκκινο προς Λάρυμνα έχει κατασκευαστεί σχεδόν επάνω τους, εντελώς, παράλληλα και σε απόσταση 2-3 μέτρων, μόλις, από τη νοητή γραμμή των πηγαδιών, (και φυσικά της σήραγγας από κάτω τους) με αποτέλεσμα όλα τα μπάζα από τη διάνοιξη του δρόμου να έχουν πέσει ή ριχτεί σκόπιμα ( η εύκολη λύση0 μέσα στα πηγάδια, βουλώνοντάς τα φυσικά, εντελώς! " 

Οι Μινύες χρησιμοποιούσαν τις διώρυγες και ως πλωτά ποτάμια για μεταφορές με κωπήλατα πλεούμενα, διότι το ρεύμα δεν ήταν ορμητικό, διότι μεγαλώνοντας σκόπιμα την κοίτη του ποταμού, ελάττωσαν την ταχύτητά του.

Είσοδος τεχνητής διώρυγας

Ο καθηγητής Γεωλογίας στο πανεπιστήμιο των Αθηνών, Ηλίας Μαριολάκος, ο οποίος έχει μελετήσει σε βάθος τα έργα των Μινυών, μας έχει δώσει ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Σύμφωνα με τον καθηγητή, οι Μινύες σκόπιμα έβαλαν την στάθμη του νερού πιο ψηλά,1,5 έως 2 μ., ώστε οι καλλιέργειες να ποτίζονται με την δύναμη της βαρύτητας. Ελάχιστα κανάλια στην Ευρώπη έχουν το νερό υψηλότερα από την πεδιάδα, οπότε για την άντληση του νερού απαιτείται μεγάλη κατανάλωση ενέργειας. Οι μακρινοί πρόγονοί μας, οι Μινύες, είχαν συλλάβει την έννοια της αειφόρου ανάπτυξης, για το καλό το δικό τους αλλά και των γενεών που θα έρθουν. Αυτό είναι δείγμα πολιτισμένης κοινωνίας.

Στα νότια του βόρειου καναλιού, τα αντιπλημμυρικά αναχώματα

Μέρος αναχώματος

είχαν επενδυθεί με θαλάσσια άργιλο για στεγανότητα και στη συνέχεια είχαν περιβληθεί  με ογκόλιθους για προστασία από τη διάβρωση.  Στα σημεία όπου οι όχθες ήταν χαμηλές, έχτιζαν και δεύτερο ανάχωμα. Τα αναχώματα αυτά είχαν στην βάση πλάτος 35 μ. και στην κορυφή 30 μ., το δε ύψος ήταν 3,5 – 4 μ. περίπου.   

Το βόρειο τοίχωμα του καναλιού συμπίπτει, στα περισσότερα μέρη, με τα ανθρακικά πετρώματα που υπάρχουν στην περιοχή και όπου λείπουν υπάρχουν χωματουργικά έργα. Ο δρόμος που ενώνει το Κάστρο με τον Ορχομενό είναι στρωμένος πάνω στο ανάχωμα του καναλιού που οδηγούσε τα νερά στις Κώπες, το σημερινό Κάστρο και από κει με υπόγεια διάβαση έβγαιναν στη θάλασσα, κοντά στη Λάρυμνα.

Εσωτερικό της τεχνητής σήραγγας

 Ένας άλλος άθλος των Μινυών ήταν η σταθερή κλίση, που επέτυχαν να δώσουν σε μια έκταση 27 χιλ. κάτι αναγκαίο για την υψομετρική διαφορά από την αρχή μέχρι την υπόγεια σήραγγα, για να μην προκαλούνται πλημμύρες. Η ελαφριά αυτή κλίση ήταν 0,1%ο (ο,1 τοις χιλίοις),δηλαδή για κάθε χιλιόμετρο είχε 10 εκατοστά διαφορά ύψους, ή 1 μέτρο σε μήκος 10 χλμ ή 2,7 μέτρα στο συνολικό μήκος του έργου. Στην μινυακή Κωπαΐδα δεν υπήρχε μόνο ο μεγαλύτερος και μακρύτερος αγωγός και τα περισσότερα αναχώματα της εποχής, αλλά και η μεγαλύτερη τεχνητή λίμνη. Στο βορειοδυτικό άκρο της λεκάνης, κοντά στην πρωτεύουσα είχαν κατασκευάσει πρόχωμα μήκους 1,3 χιλμ, ύψους 2 μ., στερεωμένο με τείχος, μεγάλη τεχνητή λίμνη 12 τετραγ.χιλιομ.

Φρεάτιο

Τροφοδοτούσε τη λίμνη όλο το χρόνο με νερό ο Μέλανας ποταμός. Το νερό  της τεχνικής λίμνης  εξυπηρετούσε τη μεγάλη διώρυγα όταν το νερό δεν επαρκούσε για την ύδρευση των οικισμών και των καλλιεργειών στα βορειοανατολικά και η διώρυγα συνέχιζε να είναι πλωτή. Σύμφωνα με τον Θεόφραστο, τον μεγάλο φισιοδίφη του 4^ου αι. π.Χ. η λίμνη θα μπορούσε να είναι η Βοηδρία. Στη λίμνη ευδοκιμούσαν θρεπτικά υδρόβια φυτά και καλαμιές. Είναι πιθανόν να προσφερόταν η λίμνη και για ιχθυοκαλλιέργεια.

Κάστρο Γλα

Οι Μινύες για να επιβλέπουν αυτό το αποστραγγιστικό – αρδευτικό τους έργο είχαν κατασκευάσει σταθμούς φρούρια σε διάφορα σημεία των παράκτιων βραχωδών λόφων. Οπως στο Γλα και στο λόφο του Αη Γιάννη.

Η αποξήρανση πάντως της λίμνης έφερε πλούτο και πρόοδο σε 66 συνοικισμούς γύρω από αυτήν. Η συστηματική καλλιέργεια του εύφορου εδάφους έφερε στους Μινύες του Ορχομενού πλούτο, στρατιωτική ισχύ και άνθιση του πολιτισμού. Μπόρεσαν να οραματιστούν και να μετατρέψουν τα θανατηφόρα έλη, λόγω ελονοσίας, σε καρποφόρα εδάφη και αυτό τους βοήθησε να αξιοποιήσουν και την ναυτική τους ικανότητα, να ξανοιχτούν στις θάλασσες και να φέρουν τον Ελληνικό πολιτισμό στον Ελλήσποντο, στη Μαύρη θάλασσα και στα παράλια της Μ. Ασίας.

Οι Μινύες στο απώτατο παρελθόν εκτέλεσαν  το τιτάνιο έργο της αποστράγγισης της Κωπαΐδας. Ο χρόνος κατασκευής του δεν είναι οριστικά εξακριβωμένος. Τοποθετείται στην Μυκηναϊκή εποχή, στον 16ο αι. π.Χ., άλλοι ερευνητές το τοποθετούν αρχαιότερα.

  Ο Θ.  Σπυρόπουλος με τις έρευνές του  στους τοίχους των αναχωμάτων και των ακροπόλεων αποδεικνύει ότι μπορεί η κατασκευή τους δηλ. η «κυκλώπεια δόμηση» να θυμίζει μυκηναϊκή τεχνική αλλά δεν έχει καμιά απολύτως χρονική συνάφεια, είναι τουλάχιστον 1000 χρόνια αρχαιότερες από αυτές όπως έδειξε η ανασκαφή στο Διπότι, πλησίον του Πύργου, στο λίθινο θεμέλιο του φράγματος – αναχώματος που πλαισίωνε την τάφρο του βορείου καναλιού της Κωπαΐδας.

Φρεάτιο

 Με την ανασκαφή του κατέδειξε ότι το ανάχωμα κτίστηκε στους χρόνους 2600 -2400 π.Χ.  Μελετώντας και την επένδυση της Μεγάλης Καταβόθρας καταλήγει στην ίδια χρονολόγηση.  Οι χρονολογήσεις αυτές επιβεβαιώνονται και από ξένους ερευνητές.

Φρεάτιο

 Η συνολική αποστράγγιση και εκμετάλλευση της Κωπαΐδας έγινε μόνο μια φορά την εποχή των Μινύων γύρω στο 2.500 π.Χ.  Όλες οι μεταγενέστερες επιμέρους παρεμβάσεις από τους Μυκηναίους έγινε μετά την καταστροφή,  μετά το 1750, όταν η πεδιάδα είχε μετατραπεί πάλι σε λίμνη. Τότε ανακατέλαβαν την Ακρόπολη του Γλα, επισκεύασαν τα κτίριά της και τα τείχη της, διόρθωσαν τα κανάλια, τα φράγματα και τις προσβάσεις που την περιέβαλλαν.

 Η Κωπαΐδα στη συνέχεια αποστραγγίστηκε τμηματικώς και μετά την μυκηναϊκή εποχή, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος με τον μηχανικό Κράτητα τον Χαλκιδέα « διετάφρευσε την Κωπαΐδα» σύμφωνα με τον Στράβωνα. Αλλά και οι ρωμαίοι αυτοκράτορες έκαναν παρεμβάσεις στα ποτάμια της ΝΔ λεκάνης- Φάλαρος, Κηφισός, Έρκυνα - σύμφωνα με το αρχείο των αυτοκρατορικών επιστολών που ανακάλυψε ο Θ. Σπυρόπουλος στη ρωμαϊκή στοά στην Πότζα της Κορώνειας.  

Φρεάτιο

Τα αποστραγγιστικά έργα στην Κωπαΐδα την Μινυακή εποχή αναδεικνύουν την υψηλή τεχνολογία και επιστημονική στάθμη των Ελλήνων την εποχή αυτή. Μελετώντας το έργο των Μινυών ο καθηγητής  H.Μαριολάκος συμπεραίνει ότι οι αρχαίοι Μινύες για να εκτελέσουν ένα τέτοιο έργο πρέπει να είχαν  οπωσδήποτε προϋπάρχουσα εμπειρία, καθώς επίσης υδραυλικές και γεωτεχνικές γνώσεις πάνω στο αντικείμενο. Επίσης θα πρέπει να είχαν γνώσεις σχετικά με τις μεταφορές, την οργάνωση εργοταξίου, τη σίτιση, τη διανομή, τον εντοπισμό των ειδικών εδαφών, τη λατόμευση, τα εργαλεία, τα μηχανήματα, κλπ. Η τεχνική που χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι Μινύες για την κατασκευή χωμάτινων φραγμάτων είναι ίδια ακριβώς με αυτήν που διδάσκεται σήμερα στα Πανεπιστήμια και στα Πολυτεχνία όλου του κόσμου.  

 Ο άλλοτε βυθός της λίμνης, φορτωμένος με την εύφορη λάσπη (ιλύ) που είχαν αποθέσει εκεί οι αιώνες, αποδείχτηκε ασύλληπτα γόνιμος. Το μαρτυρούν οι σιτοβολώνες, που αποκαλύφθηκαν εκεί στις κατοπινές ανασκαφές. Πελώρια στρογγυλά κτίρια με εσωτερική διάμετρο έξι μέτρων, που έκλειναν από πάνω με κεραμίδια. Με σκάλες, οι Μινύες ανέβαιναν στην κορφή, έχυναν μέσα το στάρι και σφράγιζαν την οροφή. Όταν ήθελαν να πάρουν ποσότητα σταριού, αποσφράγιζαν ειδικά ανοίγματα στον κυλινδρικό τοίχο, από όπου χυνόταν έξω όσο χρειάζονταν. Ώσπου ν’ αδειάσουν οι σιτοβολώνες, ερχόταν η εποχή     του νέου θερισμού.

 Οι γνώσεις των Μινύων

Ο. κ. Μαριολάκος Ηλίας, Ομότιμος Καθηγητής Γεωλογίας στοΠανεπιστήμιο Αθηνών  ανφέρει  τα εξής για τις γνώσεις των Μινύων:  
Θα πρέπει να γνώριζαν: 

• Την υδραυλική συμπεριφορά των καρστικών σχηματισμών (κενά, σπήλαια καταβόθρες, δολίνες, κλπ.). 
• Να υπολογίζουν τις πλημμυρικές παροχές των ποταμών.
•  Την περιοδικότητα της εμφάνισης πλημμυρικών φαινομένων.
• Τον τρόπο να αποφεύγεται η υπερχείλιση.
• Τις φυσικομηχανικές ιδιότητες των εδαφών, όπως την περατότητα και τη συνεκτικότητά τους, καθώς και τους τρόπους εντοπισμού εδαφικών υλικών, εξόρυης και μεταφοράς τους για την κατασκευή του αναχώματος.
• Τοπογραφία και χωροστάθμιση ώστε να υπολογίσουν την κλίση του πυθμένα και έτσι να υπολογίσουν με εμγάλη ακρίβεια την ταχύτητα ροής, αφού η ροή θα πρέπει να παρέμενε στρωτή και όχι τυρβώδης.  
• Την ευστάθεια των πρανών. 
• μεθόδους για να αποφύγουν τη διάβρωση. Γι' αυτό και η επένδυση με ασβεστόλιθους των πρανών.
• τεχνική γεωλογία, όπως φαίνεται από την συστηματική απόθεση, τη διάστρωση και τη συμπύκνωση των υλικών στα χωματουργικά έργα.  
• Γνώσεις οργάνωσης και διαχείρισης αυτού του μεγάλου εργοταξίου.

Βιβλιογραφία:

• Τζων Κνάους " Υστεροελλαδικά υδραυλικά έργα" 

•  Ηλίας Μαργιολάκος άρθρα 

• Ν. Λελούδας " Υπόγεια Ελλάδα' 

• Θ. Σπυρόπουλος"Λακεδαίμων"

• Άλμπουμ  του Αντ. Μαζαράκη " ΚΩΠΑΪΔΑ"