Το αρχικό της όνομα το οφείλει στην κόρη
του Αίολου, την Άρνη.
Αργότερα μετονομάστηκε Χαιρώνεια από τον Χαίρωνα, το φοβερό αλογοδαμαστή που γεννήθηκε από την πανέμορφη Θηρώ και τον Απόλλωνα.
Οι αρχαίοι Χαιρωνείς τιμούσαν ιδιαίτερα το
σκήπτρο που ήταν αφιερωμένο στο Δία, Σύμφωνα με τον Όμηρο ήταν κατασκευασμένο από
τον θεό Ήφαιστο. Ο Ερμής πήρε το σκήπτρο από το Δία και το έδωσε στον Πέλοπα. Ο
Πέλοπας το άφησε στον Ατρέα, ο Ατρέας στο Θυέστη και από το Θυέστη το πήρε ο
Αγαμέμνονας.
Αυτό ήταν το σκήπτρο που λάτρευαν και το
ονόμαζαν Δόρυ. Το σκήπτρο βρέθηκε
στα σύνορα των Χαιρωνέων και των Πανοπέων της Φωκίδας και λέγεται ότι μαζί με
το σκήπτρο οι Φωκείς βρήκαν και χρυσάφι και ότι οι Χαιρωνείς προτίμησαν το
σκήπτρο από το χρυσάφι. Στη Χαιρώνεια
δεν υπήρχε ναός με σκήπτρο, αλλά κάθε χρόνο ο ιερέας το φιλοξενούσε σε κάποιο
οίκημα. Εκεί γίνονταν θυσίες και κοντά του υπήρχε ένα τραπέζι γεμάτο με κάθε
είδους κρέατα και γλυκά.
Την αρχαία εποχή η Χαιρώνεια ήταν ονομαστή για τα πολύτιμα
μύρα που έφτιαχναν βράζοντας λουλούδια κρίνου, νάρκισσου και ίριδας με λίπος
ζωικό και κερί από μέλισσες. Αυτά τα θεσπέσια αρώματα είχαν θεραπευτικές
ιδιότητες, γιάτρευαν τους ανθρώπους από τους πόνους. Με το μύρο που έφτιαχναν
από τριαντάφυλλα, αν κανείς άλειβε τα ξύλινα αγάλματα, το ξύλο δεν σάπιζε ποτέ.
Το θέατρο της Χαιρώνειας είναι σκαλιστό
πάνω στο βράχο του Πετραχού, ήταν
αφιερωμένο στο θεό Απόλλωνα και στην Αρτέμιδα Στο θέατρο αυτό
παρακολουθούσαν οι αρχαίοι Χαιρωνείς
θεατρικές παραστάσεις των μεγάλων δραματουργών και κωμωδών της αρχαιότητας ή άκουγαν σπουδαία
ποιητικά κείμενα, λόγους σοφών ανδρών και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Από το
1976 στο χώρο αυτό διοργανώνεται η ετήσια γιορτή "τα Πλουτάρχεια". Στην είσοδο του
αρχαιολογικού χώρου αντικρίσαμε τη
λιθόκτιστη κρήνη που κατασκευάστηκε το 1865.
Πάνω από το θέατρο δεσπόζει η ακρόπολη
της Χαιρώνειας. Άρχισε να
κατασκευάζεται από το β΄μισό του 5ου π.Χ.
αι. ή τον 4ο π.Χ. αι. και ολοκληρώθηκε στα ρωμαϊκά χρόνια.
Επάνω στις πέντε κορυφές του οι
αρχαίοι Χαιρωνείς είχαν υψώσει
πέντε πύργο. Σε μερικά σημεία το τείχος έχει πλάτος ένα μέτρο και σε άλλα δυο
μέτρα. Η είσοδος τοποθετείται στην ανατολική πλευρά του. Λένε πως σε μια σπηλιά
του Κάστρου συνήθιζε να πηγαίνει ο Πλούταρχος όπου έγραφε τα έργα του.
Στο βραχώδες ύψωμα του Πετραχού
αναφέρει ο περιηγητής Παυσανίας ότι η Ρέα ξεγέλασε τον Κρόνο
και του έδωσε να καταπιεί μια σπαργανωμένη
πέτρα αντί του Δία που είχε γεννήσει πριν από λίγο στη σπηλιά της Δίκτης στην Κρήτη.
Μετά από το θέατρο μπορείς κανείς να επισκεφτεί
το εκκλησάκι της Κοίμησης
της Θεοτόκου,
του οποίου ένα μέρος του έχει κτιστεί από υλικά αρχαίων ναών που βρίσκονταν στη
γύρω περιοχή. Στο εκκλησάκι εσωτερικά έχει κτιστεί ένας θρόνος που βρέθηκε στο
θέατρο και λένε ότι ήταν του Πλούταρχου. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές
ο Πλούταρχος γεννήθηκε στη Χαιρώνεια
όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Ήταν φιλόσοφος, βιογράφος,
δοκιμιογράφος και ήταν τοπικός άρχοντας της Χαιρώνειας.
Ανηφορίζοντας
βόρεια, για τη ρεματιά του Αίμωνα, υπάρχει
το εξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής, το οποίο είναι κτισμένο πάνω στο ναό
του Ηρακλή ή, κατά τον Ι.
Ραγκαβή, στο ναό του Θουρίου
Απόλλωνα.
Ήταν ένας μεγάλος ναός με μήκος 30 μέτρα και πλάτος 12 μέτρα. Ολόγυρα στο
έδαφος υπάρχουν πεσμένοι κίονες
μήκους 3,5 μ.
και διαμέτρου 0,43 μ.
και γλυπτά κιονόκρανα.
Δίπλα στο Αρχαιολογικό Μουσείο μπορεί να
δει κανείς το επιβλητικό λιοντάρι της Χαιρώνειας,
μνημείο που έφτιαξαν οι Θηβαίοι για να τιμήσουν τα άξια παλικάρια τους,
τους Ιερολοχίτες που έπεσαν κατά
τη μάχη με τους Μακεδόνες. Το λιοντάρι έχει ύψος 5,5 μ. και 3 μ. η κυκλική του βάση.
