Το όνομα της Φωκίδας και τα όρια της. Πρώτος Ιερός Πόλεμος. "Φωκική απόνοια". Πόλεμος με του Θεσσαλούς και η περιφανής νίκη τους.
Προϊστορικοί κάτοικοι της Φωκίδας ήταν οι Πελασγοί ενώ αργότερα ήρθαν σε αυτή οι Αιολείς και τελευταίοι οι Δωριείς. Η ανάμειξη όλων αυτών είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία της Ελληνικής φυλής των Φωκιέων.
Η Φωκίδα, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία και όπως μας λέει ο Παυσανίας (Χ, 1,1), πήρε το όνομά της από τον Φώκο, γιο του Ορτυνίωνα, που ήταν ο αρχηγός των Δωριέων Κορινθίων που κυρίευσαν την περιοχή και μετονομάστηκαν σε Φωκείς. Όχι πολλά χρόνια αργότερα, Αιγινήτες ήρθαν με πλοία στον τόπο αυτό κι μαζί με το Φώκο το γιο του Αιακού. Σύμφωνα με άλλες πηγές η Φωκίδα πήρε το όνομά της από τον Φώκο του Αιακού.
Για τον Φώκο ο Παυσανίας μας αναφέρει (2,29,2) ότι ήταν γιος του βασιλιά της Αίγινας Αιακού, ο οποίος είχε και άλλους δυο γιούς, τον Πηλέα και τον Τελαμώνα, από άλλη μητέρα. Όταν Ο Φώκος ενηλικιώθηκε ήρθε στη Φωκίδα, νυμφεύτηκε και βασίλεψε. Κατά την επίσκεψη του στην πατρίδα του την Αίγινα οι ετεροθαλείς αδελφοί Πηλέας και Τελαμώνας τον σκότωσαν. Έτσι ο Φώκος θάφτηκε στην Αίγινα ενώ τα αδέλφια του εξορίστηκαν. Ο Πηλέας πήγε στη Θεσσαλία και ο Τελαμώνας στη Σαλαμίνα.
Από το γάμο του στην Φωκίδα ο Φώκος είχε δυο γιους, τον Πανοπέα και τον Κρίσο, οι οποίοι έζησαν στη Φωκίδα και είναι οι επώνυμοι των πόλεων Πανοπεύς και Κρίσα.
Το όνομα Φώκος που σημαίνει «γιος της φώκιας» το πήρε ο ήρωας, γιατί κατά τον Απολλόδωρο (3,12,6) ο Αιακός είχε συνευρεθεί με τη νύμφη Ψαμάθη, η οποία για να τον αποφύγει είχε πάρει τη μορφή της φώκιας.
Σύμφωνα με τον Παυσανία οι Φωκείς φτάνουν μέχρι τη θάλασσα, αντίκρυ στην Πελοπόννησο, εκεί όπου βρίσκεται το επίνειο των Δελφών Κίρρα, και προς το μέρος της Βοιωτίας, εκεί όπου είναι η πόλη Αντίκυρα. Προς το μέρος του Λαμιακού κόλπου δεν τους αφήνουν να φτάσουν ως τη θαλάσσιοι υποκνημίδιοι Λοκροί(1), γιατί αυτοί κατοικούν στη Φωκίδα ψηλά σ’ αυτό το μέρος δηλ. οι σκαρφείς (2) πέρα από την Ελάτεια, ενώ πέρα από την Υάμπολη και τις Αβές κατοικούν όσοι Λοκροί νέμονται την πόλη Οπούντα (3) και το επίνειο του Οπούντα Κύνο (4).
1. 1. Από το όρος Κνήμις ή Κνημίς, μια προέκταση του Καλλίδρομου προς νότο, πάνω από τα σημερινά Καμένα Βούρλα, οι Λοκροί της περιοχής αυτής ήταν γνωστοί ως επικνημίδιοι ή υποκνημίδιοι.
2. 2.Η πόλη Σκάρφεια αναφέρεται με το όνομα Σκάρφη στην Ιλιάδα, ως μία από τις λοκρικές πόλεις που εξουσίαζε ο Αίας του Οιλέα και απείχε κατά το Στράβωνα δέκα στάδια από τη θάλασσα, τον Μαλιακό κόλπο, βρισκόταν παρά το σημερινό χωριό Σκάρφεια, στ’ ανατολικά των Θερμοπυλών.
3. 3.Τα ερείπια της Οπούντα βρίσκονται σε απόσταση μιας ώρας στα ΝΑ της Αταλάντης και κατά τον Στράβωνα 15 σταδίων από τον κόλπο που λεγόταν Οπούντιος, σήμερα της Αταλάντης.
4. 4, Ο Κύνος, το κυριότερο επίνειο της Λοκρών, στο βορειότερο άκρο του κόλπου της Αταλάντης, βόρεια του χωριού Λιβανάτες.
Στην αρχαιότητα η Φωκίδα ήταν μεγαλύτερη από την σημερινή. Τα σύνορά της ήταν ανατολικότερα και εκτεινόταν μέχρι το σημερινό Στείρι, ενώ συμπεριλάμβανε και την Οζολία Λοκρίδα. Οι σπουδαιότερες πόλεις της Φωκίδας ήταν οι Δελφοί, η Κίρρα, η Ναύπακτος, το Χρισσό, η Ελάτεια, η Άμφισσα, η Μυωνία (σημερινή Αγία Ευθυμία), η Υάμπολη, η Δαυλίδα (σημερινή Δαύλεια), το Χάλαιον, η Οιάνθεια (σημερινό Γαλαξίδι), ο Φύσκος (σημερινό Μαλανδρίνο) ο Τολοφώνας και το Ευπάλιον.
Η πρώτη αναφορά των Φωκέων στην ιστορία γίνεται από τον Όμηρο, που αναφέρει εννέα συνολικά Φωκικές πόλεις που έλαβαν μέρος στην Τρωική Εκστρατεία. Τα επόμενα χρόνια στην περιοχή της Φωκίδας εγκαταστάθηκαν Δωριείς οι οποίοι αφομοιώθηκαν σταδιακά από τον ντόπιο πληθυσμό, διαμορφώνοντας το φύλο των Φωκέων.
Από τον 8ο αιώνα, όταν πλέον επικράτησε η λατρεία του Απόλλωνα, το ιερό των Δελφών απέκτησε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, ενώ η επιρροή του εξαπλώθηκε σταδιακά σε ένα μεγάλο τμήμα του ευρύτερου χώρου της ανατολικής Μεσογείου .
Πρώτος Ιερός Πόλεμος
Ο Πρώτος Ιερός Πόλεμος ήταν ο πρώτος από μία σειρά πολέμων που έγιναν κατά την αρχαιότητα με σκοπό τον έλεγχο του ιερού και του μαντείου των Δελφών. Επικρατέστερη χρονική περίοδος διεξαγωγής του πολέμου θεωρείται το χρονικό διάστημα από το 595 έως το 585 π.Χ. Ο πόλεμος διεξήχθη από τη συμμαχία που αποτελούσαν οι Θεσσαλοί, οι Σικυώνιοι και οι Αθηναίοι, ενάντια στη φωκική πόλη Κρίσσα - Κίρρα. Αφορμή για το ξέσπασμα του πολέμου αποτέλεσε το γεγονός πως οι κάτοικοι της Κίρρας παρενοχλούσαν τους προσκυνητές του μαντείου των Δελφών. Τα βαθύτερα αίτια του πολέμου όμως βρίσκονταν στις φιλοδοξίες των Θεσσαλών να επικρατήσουν οριστικά στη Φωκίδα και να ελέγξουν το μαντείο των Δελφών, ενώ οι Σικυώνιοι είχαν στόχο να απαλλαγούν οριστικά από τους Κιρραίους πειρατές που δρούσαν στον Κορινθιακό κόλπο και είχαν εξελιχθεί σε απειλή
Η Κίρρα ήταν το κοντινότερο λιμάνι στους Δελφούς και επομένως οι προσκυνητές που κατευθύνονταν στους Δελφούς μέσω τη θάλασσας αποβιβάζονταν στο λιμάνι της πόλης και ανέβαιναν οδικώς προς το ιερό. Φαίνεται πως την περίοδο αυτή οι Κιρραίοι αποσπούσαν χρήματα από τους προσκυνητές που διέρχονταν από την πόλη τους με σκοπό να πάνε στο μαντείο των Δελφών. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε αφορμή για να κηρύξει η Δελφική Αμφικτυονία τον πόλεμο στους Κιρραίους.
Οι αμφικτύονες ζήτησαν βοήθεια από τους Θεσσαλούς, οι οποίοι έστειλαν στρατό με αρχηγό τον Ευρύλοχο, της αριστοκρατικής οικογένειας των Αλκευαδών ( Στραβων 9, 418), από τους Σικυώνιους και από τους Αθηναίους. Ο τύραννος της Σικυώνας Κλεισθένη ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα και έστειλε στρατό, αλλά και οι Αθηναίοι έστειλαν στρατό με αρχηγό τον Αλκμαίωνα ή κατά άλλους ο ίδιος ο Σόλων.
Σημαντικότερες πηγές για τα γεγονότα του πολέμου είναι η αναφορά του Παυσανία για τον πόλεμο, οι αναφορές που γίνονται στον Στράβωνα, στον Διόδωρο τον Σικελιώτη αλλά και σε ένα έργο του ρήτορα Αισχίνη. Από τις περιγραφές φαίνεται πως ο πόλεμος διήρκεσε δέκα έτη. Η Κίρρα πολιορκήθηκε και από την στεριά και από την θάλασσα και τελικά υπέκυψε όταν οι πολιορκητές δηλητηρίασαν τις πηγές που τροφοδοτούσαν με νερό την πόλη με δηλητήριο από το φυτό ελλέβορο. Ο ελλέβορος προκάλεσε ακατάσχετη διάρροια στους υπερασπιστές της πόλης, οι οποίοι εγκατέλειψαν τις θέσεις τους. Οργανωτής αυτού του σχεδίου φαίνεται πως ήταν ο Κλεισθένης της Σικυώνας αλλά κατά τον Παυσανία ήταν ο Αθηναίος Σόλων. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή η Κίρρα πολιορκήθηκε κατά τα έτη 592-590 π.Χ. Ο αποκλεισμός από την θάλασσα που επέβαλε ο στόλος των Σικυωνίων στους Κιρραίους τους ανάγκασε να εγκαταλείψουν την πόλη και να οχυρωθούν στο όρος Κίρφη πάνω από την Κίρρα, κοντά στην θέση της Φωκικής πόλης Εχεδάμειας. Μετά από αντίσταση μερικών χρόνων τελικά υπέκυψαν.
 |
| Αρχαιολογικός χώρος Κίρρας |
Οι συνέπειες του πολέμου ήταν να καταστραφεί η πόλη Κίρρα, πιθανόν και η Κρίσα. Η πόλη των Δελφών έγινε ανεξάρτητη και παραχωρήθηκε σε αυτήν το Κρισαίο πεδίο, το οποίο χαρακτηρίστηκε ιερό. Οι Θεσσαλοί κυριάρχησαν στην Φωκίδα και παρέμειναν κύριοι της περιοχής για είκοσι ακόμα χρόνια μέχρι να ηττηθούν από τους Βοιωτούς και να αποσυρθούν τελικά και από την Φωκίδα. Παράλληλα οι δεσμοί μεταξύ των φωκικών πόλεων ενισχύθηκαν περισσότερο τα επόμενα χρόνια, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίσουν από κοινού τους Θεσσαλούς στην μάχη της Υάμπολής το 510 π.Χ. όπου επικράτησαν και απαλλάχτηκαν από την απειλή των Θεσσαλών.
Η μάχη των Φωκέων και Θεσσαλών στην Υάμπολη
Ο Παυσανίας (Χ, 1, 3-11): αναφέρει για την μάχη στην Υάμπολη: «Και πραγματοποίησαν οι Φωκείς τότε κατορθώματα αξιομνημόνευτα: παρά την Υάμπολη δηλ., εκεί όπου περίμεναν να γίνει η εισβολή των Θεσσαλών τοποθέτησαν υδρίες πήλινες, τις σκέπασαν με χώμα και περίμεναν το ιππικότων Θεσσαλών. Οι Θεσσαλοί που δεν είχαν καμιά πληροφορία για το τέχνασμα των Φωκέων, χωρίς να το καταλάβουν, οδήγησαν το ιππικό πάνω στις υδρίες. Εκεί, επειδή τα πόδια των αλόγων εισχωρούσαν ανάμεσα στις υδρίες τραυματίζονταν και οι άνδρες σκοτώνονταν από τους Φωκείς και έπεφταν από τα άλογα. Οι Θεσσαλοί, περισσότερο οργισμένοι τώρα κατά των Φωκέων, μαζεύτηκαν απ’ όλες τις πόλεις και έκαναν εκστρατεία κατά της Φωκίδας. Οι Φωκείς που φοβούνταν εξίσου και τη γενική προετοιμασία των Θεσσαλών και το πλήθος των ιππέων και μαζί με αυτό την εξάσκηση στον πόλεμο και των αλόγων και των ίδιων των ιππέων, στέλλουν στους Δελφούς και ζητούν από το θεό τρόπο να ξεφύγουν τον κίνδυνο που τους απειλή, και τους ήρθε το εξής μάντευμα:
Θα φέρω σε σύγκρουση έναν θνητόν με έναν αθάνατον και θα δώσω νίκη και στους δυο, περισσότερο όμως στο θνητό.
Όταν οι Φωκείς το έμαθαν αυτό, έστειλαν στους εχθρούς , ευθύς μόλις άρχισε η νύχτα, τριακόσιους άνδρες διαλεχτούς με άρχοντά τους τον Γέλωνα και με εντολή να κατασκευάσουν τους Θεσσαλούς με όσο πιο κρυφό τρόπο μπορούσαν και να επιστρέψουν στο στράτευμά τους από τον πιο άγνωστο δρόμο χωρίς ν’ αρχίσουν μάχη με δική τους πρωτοβουλία. Όλοι οι διαλεχτοί άνδρες εξοντώθηκαν, από τους Θεσσαλούς, και οι ίδιοι και ο αρχηγός τους Γέλωνας: ποδοπατήθηκαν από τα άλογα και σκοτώθηκαν από τους άνδρες. Η συμφορά αυτή τέτοια κατάπληξη προξένησε στο στρατόπεδο των Φωκέων, ώστε και τις γυναίκες και τα παιδιά και ό,τι μπορούσαν να οδηγήσουν ή να μεταφέρουν, ενδύματα και χρυσά και αργυρά αντικείμενα και τα αγάλματα των θεών, τα μάζεψαν όλα σε ένα μέρος, ετοίμασαν μια πυρά όσο μπορούσαν πιο μεγάλη και άφησαν σ’ αυτά τριάντα άνδρες. Στους άνδρες δόθηκε η διαταγή, αν συμβεί να νικηθούν οι Φωκείς στη μάχη, να σφάξουν πρώτα τις γυναίκες και τα παιδιά, να ανεβάσουν ως θύματα πάνω στην πυρά κι αυτά και τα αντικείμενα και να βάλουν έπειτα φωτιά στην πυρά και να εξοντωθούν και οι ίδιοι είτε αναμεταξύ τους είτε πέφτοντας μέσα στο ιππικό των Θεσσαλών.
Από το περιστατικό αυτό όλες οι σκληρές σκέψεις ονομάζονται από τους Έλληνες "απόνοια φωκικη" δηλ. απονοημένη φωκική απόφαση). Ευθύς κατόπιν οι Φωκείς έκαμαν μια εξόρμηση κατά των Θεσσαλών. Αργηχοί τους ήταν ο Ποίος από την Άμβροσσο και ο Δαϊφάντης από την Υάμπολη (ο δεύτερος του ιππικού, ο Αμβροσσέας του πεζικού στρατού), Την κυριότερη όμως θέση ανάμεσα στους άρχοντες την είχε ο Ήλειος μάντις Τελλίας και στον Τελλία είχαν στηρίξει οι Φωκείς την ελπίδα της σωτηρίας τους. Όταν άρχισε η σύγκρουση, οι Φωκείς έχοντας υπόψη τους την απόφαση για τις γυναίκες και τα παιδιά και βλέποντας πως η σωτηρία τους αμφιταλαντεύεται και δεν είναι ασφαλής, επιχειρούσαν παντός είδους τολμηρές πράξεις, επειδή είχαν και την εύνοια των θεών, μπόρεσαν να κερδίσουν νίκη λαμπρότατη. Τότε όλοι οι Έλληνες κατάλαβαν τον χρησμό που δόθηκε από τον Απόλλωνα στους Φωκείς: οι αρχηγοί δηλ. των δυο στρατών έδιναν ως σύνθημα στις μάχες, στους Θεσσαλούς την Ιτωνία Αθηνά και στους Φωκείς τον ήρωα Φώκο, από τον οποίο αυτοί πήραν το όνομά τους. Για το κατόρθωμα αυτό οι Φωκείς έστειλαν τότε και αναθήματα στους Δελφούς, εικόνες του Απόλλωνα, του μάντη Τελλία και άλλων όσοι ήταν αρχηγοί του στρατού τους στη μάχη και μαζί και μερικών τοπικών ηρώων, οι γλυπτικές αυτές εικόνες ήταν έργα του Αργείου Αριστομέδοντα».
 |
| Αρχαιλογικός χώρος Υάμπολις |
Ο πόλεμος αυτός χρονολογείται από τον Ηρόδοτο (8,27) λίγα χρόνια προτού γίνει η εκστρατεία του Ξέρξη στην Ελλάδα, λίγο μετά το 500 π.Χ. Το περιστατικό αυτό με γυναικών και παιδιών το αναφέρει και ο Πλούταρχος διεξοδικότερα στην αρχή του βιβλίου του « Γυναικών αρεταί» για να παινέψει ως ηρωίδες τις γυναίκες των Φωκέων, οι οποίες θα άξιζε να εγκωμιαστούν από «ένδοξο συγγραφέα»: οι Θεσσαλοί λέει είχαν μπει στη Φωκίδα ( πάλι από τη Λοκρίδα) με όλο το στρατό τους αποφασισμένοι να σκοτώσουν τους άνδρες και να εξανδραποδίσουν τις γυναίκες και τα παιδιά. Ο Πλούταρχος αναφέρει το σχέδιο των Φωκέων για τις γυναίκες και τα παιδιά όπως το περιγράφει και ο Παυσανίας αλλά μας δίνει και μια επιπλέον πληροφορία ότι οι γυναίκες ρωτήθηκαν και σε σύσκεψή τους ενέκριναν πρόθυμα το σχέδιο των ανδρών, το ίδιο και τα παιδιά που «εκκλησίασαν» χωριστά. Η σύγκρουση έγινε σε μια θέση Κλεωνές, στην περιοχή τη; Υάμπολης.
Σε ανάμνηση της νίκης αυτής λέει ο Πλούταρχος οι Φωκείς τελούσαν μέχρι των ημερών του στην Υάμπολη τη πιο μεγάλη γιορτή προς τιμήν της Άρτεμης, τα Ελαφηβόλια. Ο Πλούταρχος σχετίζει τη γιορτή αυτή με την πυρά της φωκικής απόνοιας, κι αυτό δεν αφήνει αμφιβολία πως ήταν μία από τις συνηθισμένες γιορτές της πυράς που είχαν συνδεθεί με διάφορους θεούς, ιδιαίτερα με την Άρτεμη. Μια από τις αντιπροσωπευτικότερες γιορτές του είδους, αρκετά καλά γνωστή, ήταν τα Λάφρια της Καλυδώνας που είχαν διαδοθεί και στην Πάτρα, όπου τα περιγράφει ο Παυσανίας (7, 18,, 18-3 ). Σκοπός της πυράς, στην οποία έριχναν για να καούν ζωντανά ήμερα και άγρια ζώα, καθώς και καρποί, ήταν η τόνωση της γονιμότητας της ήρεμης και άγριας φύσης, αλλά ίσως και η αποτροπή ασθενειών, γιατί η πυρά έχει και καθαρτική δύναμη.
Και συνεχίζει ο Παυσανίας» οι Φωκείς σοφίστηκαν και αργότερα κάτι όχι κατώτερο από τα προηγούμενα, όταν δηλ. οι αντίπαλοι ήσαν στρατοπεδευμένοι κοντά στο μέρος, από όπου θα γινόταν η εισβολή στη Φωκίδα, πεντακόσιοι διαλεχτοί Φωκείς περίμεναν να γίνει πανσέληνος και έκαμαν επίθεση κατά των Θεσσαλών τη νύχτα πασαλειμμένοι οι ίδιοι με γύψο και χρησιμοποιώντας όπλα ασπρισμένα με γύψο. Τότε είναι πως σκοτώθηκαν πάρα πολλοί Θεσσαλοί, γιατί τους φάνηκε το νυχτερινό αυτό περιστατικό σαν κάτι περισσότερο εκπληκτικό, παρ’ όσο μπορούσε να είναι μια εχθρική έφοδος. Και ήταν Ο Τελλίας που σοφίστηκε κι αυτά χάριν των Φωκέων κατά των Θεσσαλών.
Οι Φωκείς κατά Μηδικά Παυσανίας (Χ,2, 1-3)
« Όταν ο στρατός των περσών πέρασε στην Ευρώπη , λένε οι Φωκείς από ανάγκη πήγαν με το μέρος του βασιλιά, κατά την μάχη όμως των Πλαταιών αυτομόλησαν από τους Μήδους και κατατάχτηκαν με τον ελληνικό στρατό. Αργότερα συνέβη να τιμωρηθούν από τους αμφικτύονες με χρηματικό πρόστιμο, δεν μπόρεσα να εξακριβώσω την αλήθεια της ιστορίας αυτής, αν δηλ. το πρόστιμο επιβλήθηκε στους Φωκείς για κάποια αδικία τους ή αν οι Θεσσαλοί που τους μισούσαν από παλιά, ενήργησαν να τους επιβληθεί. Καθώς οι Φωκείς ήταν στενοχωρημένοι για το μεγάλο πρόστιμο, ανέλαβε σ’ αυτούς την εξουσία ο Φιλόμηλος, ο γιος του Θεοτίμου, από τον οποίο κανένας δεν ήταν σε μεγαλύτερη υπόληψη ανάμεσα στους Φωκείς και του οποίου πατρίδα ήταν ο Λέδων, μια από τις φωκικές πόλεις.
Ο Φιλόμηλος αυτός βάλθηκε να τους αποδείξει πως είναι αδύνατο να πληρώσουν το ποσό του προστίμου και να τους πείσει να καταλάβουν το ιερό των Δελφών, αναφέροντας μεταξύ των άλλων πειστικών επιχειρημάτων και πως οι σχέσεις τους με του Αθηναίους και τη Λακεδαίμονα ανέκαθεν ήταν φιλικές και πως αν οι Θηβαίοι ή κάποιος άλλος περιέλθει σε πόλεμο μ’ αυτούς, οι Φωκείς θα βρεθούν σε πλεονεκτική θέση και ως προς την ανδρεία και ως προς τους χρηματικούς πόρους.
Στις προτάσεις αυτές του Φιλομήλου ο δήμος των Φωκέων δεν αντέδρασε είτε γιατί η ορθοκρισία τους ήταν βλαμμένη από το θεό είτε γιατί και οι ίδιοι από φυσικού τους είχαν σε μεγαλύτερη υπόληψη το κέρδος κι όχι την ευσέβεια. Οι Φωκείς κατέλαβα τους Δελφούς όταν πρύτανης στους Δελφούς ήταν ο Ηρακλείδης και επώνυμος άρχοντας της Αθήνας ο Αγαθοκλής, κατά το τέταρτο έτος της εκατοστής πέμπτης ολυμπιάδας, όταν ο Πρώρος από την Κυρήνη νίκησε στο αγώνισμα σταδίου ( το 4ο ετος της 105 ολυμπιάδας είναι το 357π.Χ.)».
Δεύτερος «ιερός πόλεμος» 356- 346 . π.Χ. (Παυσανίας (Χ, 2, 4)
«Αφού οι Φωκείς κατέλαβαν το ιερό, μάζεψαν μισθοφόρους από τους πιο ισχυρούς της Ελλάδας, οι Θηβαίοι που και πριν είχαν διαφορές με τους Δελφούς άρχισαν φανερά τον πόλεμο εναντίον τους. Δέκα συνεχή χρόνια κράτησε ο πόλεμος, και φυσικά σε ένα τόσο μακρό πόλεμο πολλές φορές νίκησαν οι Φωκείς και οι μισθοφόροι τους, αλλά και πολλές φορές υπερίσχυσαν οι Θηβαίοι. Σε μια συμπλοκή που έγινε παρά την πόλη Νεώνα οι Φωκείς τράπηκαν σε φυγή και κατά τη φυγή ο Φιλόμηλος πήδησε κάτω από ψηλό και απότομο γκρεμό και έτσι σκοτώθηκε. Η τιμωρία αυτή άλλωστε είχε καθιερωθεί από τους αμφικτύονες για τους ιερόσυλους».
Ονόμαρχος και Φίλλιπος γιος του Αμύντα (Παυς. Χ,2, 5)
«Μετά τον θάνατο του Φιλομήλου οι Φωκείς έκαμαν ηγεμόνα τους τον Ονόμαρχο, την α εποχή αυτή ο Φίλιππος, ο γιος του Αμύντα, έγινε σύμμαχος με τους Θηβαίους. Έπειτα από μια σύγκρουση , κατά την οποία νίκησε ο Φίλιππος, ο Ονόμαρχος φεύγοντας έφτασε στη θάλασσα, όπου τον σκότωσαν με τα ακόντια οι δικοί του στρατιώτες, οι οποίοι απέδιδαν την ήττα τους στη δειλία του και την έλλειψη στρατηγικής πείρας. Τέτοιο τέλος της ζωής επιφύλαξε ο θεός για τον Ονόμαρχο. Οι Φωκείς εξέλεξαν κατόπιν στρατηγό με απόλυτη εξουσία τον αδελφό του Ονόμαρχου Φάυλο».
Φάυλος και Φάλαικος ( Παυσ. Χ,2,6-7)
«Λένε πως ο Φάυλος αυτός, ευθύς μόλις πήρε την εξουσία στου Φωκείς είδε ένα τέτοιο όνειρο: ανάμεσα στα αναθήματα του Απόλλωνα υπήρχε έν ομοίωμα χάλκινο νεκρού ανθρώπου που οι σάρκες του είχαν ήδη ρέψει και έμειναν τα κόκαλα μόνο. Οι Δελφοί έλεγαν ότι ήταν ανάθημα που έγινε από το γιατρό Ιπποκράτη. Του Φάυλου λοιπόν του φάνηκε πως έμοιαζε με το ανάθημα αυτό, ευθύς κατόπιν τον προσέβαλε μια αρρώστια που τον μαράζωσε και πραγματοποίησε τη μαντεία του ονείρου. Μετά το θάνατου Φάυλου η ηγεμονία των Φωκέων περιήλθε στο γιο του Φάλαικο, ο οποίος ο οποίος κατηγορήθηκε ότι οικειοποιήθηκε μέρος των θησαυρών του ιερού και παύθηκε από την αρχή.
Πέρασε λοιπόν με πλοία στην Κρήτη μαζί με τους Φωκείς που ήταν με το μέρος του και με ένα τμήμα του μισθοφορικού στρατεύματος και εκεί, πολιορκώντας την Κυδωνία, η οποία δεν ήθελε να του δώσει τα χρήματα που ζητούσε, έχασε το μεγαλύτερο μέρος του στατεύματος και σκοτώθηκε και ο ίδιος»
Το τέλος του επί Φιλίππου Β΄ιερού πολέμου . Η καταστροφή των πόλεων των φωκικών, ο διασκορπισμός τους σε κώμες και ο μεταγενέστερος επανοικισμός των πόλεων. Άλλοι πόλεμοι των Φωκέων.Παυσανία; Χ,2,1-4)
«Το δέκατο έτος μετά την κατάληψη του ιερού ο Φίλιππος έβαλε τέλος στον πόλεμο που ονομάστηκε φωκικός είτε ιερός πόλεμος, όταν επώνυμος άρχοντας στην Αθήνα ήταν ο Θεόφιλος, κτά το πρώτο έτος της εκατοστής όγδοης ολυμπιάδας, κατά την οποία ο Πολυκλής ο κυρηναίος κέρδησε στο αγώνισμα του σταδίου ( 348π.Χ.). Οι πόλεις των Φωκέων που κυριεύτηκαν κατεδαφίστηκαν, μεταξύ αυτών η Λιλαία, η Υάμπολη, η Αντίκυρα, οι Παραποτάμιοι, ο Πανοπέας και η Δαυλίδα. Αυτές ήταν ονομαστές από τον παλιό καιρό, ιδίως από τα ποιήματα του Ομήρου, μερικές άλλες τις είχε κάψει ο στρατός του Ξέρξη κ’ έτσι έγιναν κάπως πλατύτερα γνωστές στην Ελλάδα, όπως τον Έρωχο, τη Χαράδρα, την Αμφίκλεια, τον Νεώνα, το Τιθρώνιο και τη Δρυμαία. Οι υπόλοιπες αν εξαιρέσουμε την Ελάτεια, δεν ήταν πριν ονομαστές δηλ. η φωκική Τραχίνα, ο φωκικός Μεδεώνας, η Εχιδάμεια, η Άμβροσσος, ο Λέδοντας, το Φλυγόνιο, τέλος η Στίρις.
Όλες αυτές οι πόλεις, εκτός της ‘Αβας, καταστράφηκαν τότε και οι κάτοικοί τους διασκορπίστηκαν σε κώμες. Οι Αβαίοι δεν ήταν ανακατεμένοι στην ασέβεια και δεν είχαν λάβει μέρος ούτε στην κατάληψη του ιερού ούτε στον πόλεμο. Από τους Φωκείς αφαιρέθηκε το δικαίωμα της συμμετοχής στο δελφικό ιερό και στο ελληνικό συνέδριο, τις ψήφους τους τις έδωσαν οι αμφικτύωνες στου Μακεδόνες.
Αργότερα όμως ξανάγινε ο συνοικισμός των πόλεων και οι κάτοικοί τους από τις κώμες αποκαταστάθηκαν πάλι στις πατρίδες τους, εκτός αν μερικές τις εμπόδισε η αρχική τους αδυναμία και η τότε έλλειψη οικονομικών μέσων. Για την επάνοδο των Φωκέων στις πόλεις φρόντισαν οι Αθηναίοι και οι Θηβαίοι, προτού συμβεί η ατυχία των Ελλήνων στη Χαιρώνεια.
Και στον αγώνα της Χαιρώνειας έλαβαν μέρος οι Φωκείς και αργότερα πολέμησαν και στον Κραννώνα ( της Θεσσαλία) κατά του Αντιπάτρου και των Μακεδόνων. Κατά των Γαλατών και του κέλτικου στρατού πολέμησαν με τη μεγαλύτερη προθυμία απ’ όλους τους Έλληνες και με το σκοπό να βοηθήσουν το δελφικό θεό, αλλά και να επανορθώσουν, μου φαίνεται, τα παλιά σφάλματά τους. Τέτοια υπήρξαν τα αξιομνημόνευτα έργα των Φωκέων».
