Θάνατος και την Ανάσταση των θεών στην Αρχαία Ελλάδα - 6η συνάντηση - 23-3-2017

Τον θάνατο και την Ανάσταση στην Αρχαία Ελλάδα συμβόλιζαν τα Ελευσίνια μυστήρια με την επάνοδο της Περσεφόνης από τον Άδη, την Άνοιξη. Συγκεκριμένα στα Ορφικά μυστήρια κατά την εαρινή ισημερία ο Διόνυσος ο Ζαγρέας κατασπαράζεται από τους Τιτάνες.

Διόνυσος Ζαγρέας

 

Στην ελληνική μυθολογία ο Ζαγρέας (Ζαγρεύς) ήταν ο μέγας θεός των Ορφικών, ο οποίος γεννήθηκε από την Περσεφόνη και τον μεταμορφωμένο σε φίδι Δία. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη παράδοση, η Περσεφόνη είχε κέρατα, και έτσι ο Ζαγρεύς γεννήθηκε και αυτός με κέρατα. Ο Δίας τον διόρισε βασιλιά των θεών και του έδωσε σκήπτρο, κεραυνό και τον έλεγχο της βροχής. Και όπως οι Κουρήτες φύλαξαν τον Δία όταν εκείνος ήταν βρέφος, έτσι φύλαξαν και τον Ζαγρέα, με την πρόσθετη βοήθεια του Απόλλωνα.

Η σύζυγος του Δία Ήρα βάλθηκε να εξοντώσει τον μικρό Ζαγρέα και γι' αυτό απέστειλε τους Τιτάνες να τον σκοτώσουν με απατηλούς περισπασμούς: του πήγαν παιχνίδια (ένα ρόμβο, έναν αστράγαλο, χρυσά μήλα, μία σβούρα) και ένα καθρέφτη. Ο Ζαγρεύς απασχολήθηκε με τον καθρέφτη, βλέποντας το πρόσωπό του. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή οι Τιτάνες όρμησαν καταπάνω του με τα μαχαίρια τους. Τότε ο μικρός θεός για να τους αποφύγει άρχισε να μεταμορφώνεται: έγινε έφηβος Δίας, Κρόνος, φίδι με κέρατα, άλογο, τίγρη, ταύρος. Η Ήρα παρ' όλα αυτά ενθαρρύνει τους Τιτάνες να μη διστάσουν, κι έτσι με διαταγή της κομματιάζουν το Ζαγρέα την ώρα που είχε τη μορφή ταύρου, βράζουν το κρέας του και το τρώνε. Ο Δίας οργίσθηκε τόσο, ώστε κατακεραύνωσε τους Τιτάνες και τους έστειλε στα Τάρταρα. Στον Απόλλωνα έδωσε εντολή να περιμαζέψει τα λείψανα του Ζαγρέως και να τα θάψει στους Δελφούς, κοντά στον τρίποδα.

 Σύμφωνα με άλλη εκδοχή του μύθου, η θεά Αθηνά πέτυχε να διασώσει την καρδιά του Ζαγρέα και να την παραδώσει στο Δία, ο οποίος την τοποθέτησε μέσα σε γύψινο ομοίωμα του θεού.

Την καρδιά του την κονιορτοποίησε ο Δίας και τη διέλυσε σε ένα ποτό που το πρόσφερε στη Σεμέλη. Εκείνη τότε έμεινε έγκυος κι έφερε στον κόσμο το Νεώτερο Διόνυσο.
Σύμφωνα με άλλη εκδοχή την κονιορτοποιημένη καρδιά του την κατάπιε ο ίδιος ο Δίας, κι ήταν εκείνος ο οποίος γέννησε το Διόνυσο.

Μία άλλη παράδοση αναφέρει την ανάσταση του θεού: η Ρέα ή η Δήμητρα συγκολλάει τα κομμάτια του και ο Ζαγρέας «ανίσταται» ή ξαναγεννιέται με νέα προσωπικότητα: Είναι ο θεός Διόνυσος, ο γιος της Σεμέλης, στην οποία ο Δίας είχε δώσει να καταπιεί την καρδιά του Ζαγρέως.

Ο Λικνίτης Διόνυσος, τελετή προς τιμήν του νεκρού θεού  στο Κωρύκειο Άντρο

Όταν στον Πανοπέα ήταν βασιλιάς ο Πανοπέας, τον οποίο ο Όμηρος τον αποκαλεί «καλλίχορον», τότε κάθε δύο χρόνια, την Άνοιξη, τελούσαν εορτές προς τιμή του Διονύσου. Από την Αττική και την Βοιωτία ερχόντουσαν οι Θυιάδες* και μαζί με τους Βοιωτούς και τους Πανοπείς ανέβαιναν στο Κωρύκειο Άντρο του Παρνασσού. Εκεί τελούσαν την περιφορά του Λικνίτη, του νεκρού Διονύσου, και μετά εόρταζαν με μεγαλοπρέπεια την Ανάσταση του θεού. 

Οι Θυιάδες (Θυιάδαι) ή και Θυάδες (Θυάδαι) είναι μία ομάδα γυναικών που λάτρευαν τον θεό Διόνυσο, όπως ήταν οι Βάκχες και οι Μαινάδες. Κατά την παράδοση οι Θυιάδες ήταν κόρες της πρώτης ιέρειας του Διονύσου στους Δελφούς, της Θυίας, από όπου και πήραν το όνομά τους.

Ο μύθος του θανάτου και της ανάστασης συνδέθηκε και στο ελληνικό πάνθεο με τη βλάστηση και την καρποφορία και ο Διόνυσος έμεινε τελικά γνωστός ως θεός του οίνου και της αμπέλου…

Νεκρός Άδωνις

Ελληνικές  θεότητες της άνοιξης δεν μπορούμε βέβαια να παραλείψουμε και τη μεγάλη θεά της γης, της γεωργίας και της βλάστησης, τη Δήμητρα, καθώς και την κόρη της, Περσεφόνη, της οποίας η επάνοδος από τον Άδη σηματοδοτούσε την αναγέννηση της φύσης, λόγω της χαράς της μητέρας της που θα ξανάβλεπε το παιδί της, αφού τόσο πολύ πόνεσε, όταν της το άρπαξε ο θεός του Κάτω Κόσμου, Πλούτωνας ή Άδης, με αποτέλεσμα το μαρασμό της φύσης. 

Χωρίς αμφιβολία, θεοί της βλάστησης είναι και ο Διόνυσος και ο Άδωνις, ως πάσχοντες θεοί πέθαιναν κι ανασταίνονταν κάθε χρόνο και τιμούνταν μεγαλοπρεπώς από τους αρχαίους Έλληνες με μυστήρια (αδώνια, ορφικά, διονύσια, ελευσίνια) και γιορτές.

 Που οφειλόταν, άραγε αυτή η πανάρχαια πεποίθηση ότι ο θεός αναγεννιέται την Άνοιξη; 

Ο Πλούταρχος, το αποδίδει στην ίδια την φύση της εποχής:

«Η ίδια η εποχή υποβάλλει τη σκέψη πως η κατήφεια οφείλεται στην εξαφάνιση των καρπών, τους οποίους οι παλιοί δεν θεωρούσαν βέβαια θεούς, αλλά δώρα των θεών αναγκαία και μεγάλα για να μη ζούμε σαν τα άγρια θηρία». 

Την εποχή, λοιπόν, που έβλεπαν από τη μια τους καρπούς να εξαφανίζονται εντελώς από τα δέντρα και να τους λείπουν, ενώ, από την άλλη, οι ίδιοι τους φύτευαν με πολλή δυσκολία ξύνοντας τη γη με τα χέρια και με τα χέρια καλύπτοντάς τους πάλι, βάζοντας τους εκεί, χωρίς να ξέρουν, αν θα εμφανιστούν ξανά, έκαναν πράγματα παρόμοια με εκείνα που κάνουν όταν θάβουν τους νεκρούς και τους πενθούν. 

Έπειτα, όπως εμείς λέμε γι’ αυτόν που αγοράζει τα βιβλία του Πλάτωνα ότι αγοράζει Πλάτωνα και όποιον παρουσιάζει τα ποιήματα του Μενάνδρου ότι παίζει Μένανδρο, έτσι κι εκείνοι δεν δίσταζαν να ονομάσουν τα δώρα και τα έργα των θεών με τα ονόματα των θεών, τιμώντας τα, επειδή τους ήταν αναγκαία, και λατρεύοντάς τα.

Οι επόμενοι όμως, απαίδευτοι και αμαθείς, τα παραλάμβαναν, κατ’ αντιστροφή απέδιδαν τα παθήματα των καρπών στους θεούς και δεν αποκαλούσαν μόνον, αλλά και πίστευαν, την εμφάνιση και την εξαφάνιση των αναγκαίων καρπών ως γέννηση και θάνατο των θεών, γεμίζοντας έτσι το μυαλό τους με άτοπες, αυθαίρετες και συγκεχυμένες δοξασίες, μολονότι έβλεπαν καθαρά το άτοπο και τον παραλογισμό. 
Ο Ξενοφάνης, λοιπόν, ο Κολοφώνιος έθεσε ως αρχή στουςΑιγυπτίους, αν τους

Ξενοφάνης

θεωρούν θεούς, να μην τους θρηνούν και, αν πάλι τους θρηνούν, να μην τους πιστεύουν για θεούς… αλλά ότι είναι γελοίο να τους θρηνούν και συνάμα να προσεύχονται στους καρπούς (σαν σε θεούς) να ξαναφανούν πάλι και να ωριμάσουν για χάρη τους, ώστε να τους καταναλώσουν πάλι και να τους θρηνούν.Τα πράγματα όμως δεν είναι έτσι, αλλά θρηνούν τους καρπούς και προσεύχονται στους θεούς, που τους γεννούν και τους δωρίζουν, να δημιουργήσουν πάλι άλλους καινούριους και να τους κάνουν να φυτρώσουν στη θέση εκείνων που χάθηκαν. Για τούτο πολύ σωστά λένε οι φιλόσοφοι πως όσοι δεν ασκούνται να καταλάβουν σωστά τις λέξεις, χρησιμοποιούν λανθασμένα τα πράγματα».

Μανίλιος

Ο Μανίλιος μας πληροφορεί, ότι τα άστρα που θεωρούνταν και θεοί, όταν έδυαν και χάνονταν για μεγάλο χρονικό διάστημα έκαναν τους απλούς ανθρώπους να πιστεύουν, ότι ο θεός (άστρο) ήταν νεκρός. Κατά την επανεμφάνιση  του άστρου, έλεγαν, ότι ο θεός με τον οποίον ταυτιζόταν είχε αναστηθεί ή είχε γεννηθεί

Θεοί, γιορτές και έθιμα της Άνοιξης

Η γη όπως ξέρουμε κάνει δύο σημαντικές κινήσεις, μία περιφορά γύρω από τον ήλιο (ετήσιος κύκλος) και μία περιστροφή γύρω από τον εαυτό της (ημερήσιος κύκλος). Ο συνδυασμός αυτών των κινήσεων είναι που δημιουργεί τις 4 εποχές.

Οι πύλες για την είσοδο της γης στις διαφορετικές εποχές, είναι οι ισημερίες της Άνοιξης και του Φθινοπώρου και τα ηλιοστάσια του Χειμώνα και του Καλοκαιριού.

 

Τον ερχομό της Άνοιξης σηματοδοτεί η εαρινή ισημερία.  Οι παραδόσεις λένε ότι η γη ήταν κάποτε ξαπλωμένη ότι δεν υπήρχαν οι 4 εποχές, ότι στο ένα ημισφαίριο ήταν πάντα καλοκαίρι και στο άλλο πάντα χειμώνας. Κάποια στιγμή μεταξύ Μύθου και πραγματικότητας, ο άξονας της γης καθετοποιήθηκε και από τότε ξεκίνησε η εναλλαγή των εποχών, τότε ξεκίνησε ο χρόνος να είναι κυκλικός, να υπάρχει ο θάνατος και η αναγέννηση της φύσης.

Όταν προσωποποιήθηκαν οι ιδιότητες της Φύσης και αποδόθηκαν σε συγκεκριμένους θεούς, τότε τις αρχικές εκείνες γιορτές της Άνοιξης μοιράστηκαν μεταξύ τους ο Διόνυσος, η Δήμητρα, ο Απόλλωνας, η Ίσιδα,  η Χλωρίδα (Flora) και αν κάποιος άλλος θεός θεωρήθηκε επόπτης της φυσικής παραγωγής ή αίτιος της βλάστησης των φυτών.

Η Χλωρίδα ήταν κόρη της Νιόβης, ήταν θεά της άνοιξης, των λουλουδιών (ανθέων) και της ανάπτυξης, η οποία αρπάχτηκε από τον άνεμο Ζέφυρο  και έγινε κατόπιν γυναίκα του. 

Διόνυσος

Πολλοί μύθοι της Άνοιξης σχετίζονται με τον θάνατο και την ανάσταση κάποιου θεού. Υπάρχουν κυρίως δύο τρόποι με τους οποίους οι θεοί πεθαίνουν την άνοιξη:

 Με διαμελισμό συνήθως σε 14 ή σε 7 κομμάτια, όπως στην περίπτωση του Διόνυσου Ζαγρέα στην Ελλάδα και του Όσιρι στην Αίγυπτο και με σταύρωση.

Ο διαμελισμός του Διονύσου από τους Τιτάνες

Ο διαμελισμός συμβολίζει την ανάγκη για εξάπλωση της πνευματικής ουσίας του θεού, αλλά και των διδασκαλιών. Ακριβώς τον ίδιο συμβολισμό συναντάμε στο μυστήριο της θείας κοινωνίας, που υπάρχει σε διάφορες θρησκείες, όπου μοιράζεται στους πιστούς κρασί και ψωμί, συμβολίζοντας το σώμα και το αίμα του θεού. Επίσης ο θάνατος του αρνιού και ο διαμελισμός του για φαγωθεί συμβολίζει ακριβώς το ίδιο πράγμα. Το αρνί αποτελεί ένα κατεξοχήν μυθικό σύμβολο, με την έννοια της αθωότητας και της αγνότητας κυρίως σε πνευματικό επίπεδο, έτσι με τον διαμελισμό του επιτρέπει στους ανθρώπους την επικοινωνία με την αγνότητα αυτή.

Τι συμβολίζει ο σταυρός

Ο σταυρός είναι επίσης ένα πανάρχαιο σύμβολο, που δεν έχει λείψει από καμία εποχή και κανένα λαό.  Αποτελείται από δύο διασταυρωμένα ξύλα: ένα κάθετο που συμβολίζει τον πνευματικό κόσμο και ένα οριζόντιο που συμβολίζει τον υλικό κόσμο. Έτσι αποτελεί την εναρμόνιση των αντιθέτων αλλά και συμπληρωματικών στοιχείων που αποτελούν τον εκδηλωμένο κόσμο. 

Συμβολισμός του δέντρου

Το δέντρο έχει τον ίδιο συμβολισμό με τον σταυρό, εδώ το ιερό, το πνευματικό στοιχείο αντιπροσωπεύεται στα κλαδιά, που βρίσκονται στο υψηλότερο σημείο του δέντρου, ενώ οι ρίζες του είναι το χθόνιο στοιχείο, ο κόσμος των νεκρών. Ο κορμός του δέντρου συμβολίζει τον εκδηλωμένο κόσμο, τον κόσμο των ανθρώπων.

Σε όλους τους πολιτισμούς υπήρχε πάντοτε ένας θεός μία θεά ή ένα ζευγάρι θεών, που χαρακτήριζαν την άνοιξη. Ήταν οι θεοί που έφερναν την γονιμότητα, την ανανέωση, την βλάστηση, την νιότη και τον έρωτα.

Στους Ρωμαίους συναντάμε τη θεά Φλώρα (ή Χλωρίδα). Η θεά της Άνοιξης έκανε τα λουλούδια να ανθίζουν και τους αγρούς να καρποφορούν. Στην αρχή του Μαΐου διοργάνωναν τα Φλωράλια, γιορτή προς τιμήν της Θεάς, που χάριζε στους ανθρώπους και στη φύση την άνθηση, την νιότη και τον έρωτα

Έθιμα – παραδόσεις

Υπάρχουν πολλά έθιμα που σχετίζονται με τον ερχομό της Άνοιξης και σκοπό έχουν την εκδίωξη του χειμώνα, που συνήθως σχετίζεται με το «κακό», ώστε να μπορέσει να λάμψει το «νέο φως» της Άνοιξης.

Μάρτης

Την πρώτη μέρα του Μάρτη, για να αποτραπεί η βλαβερή επίδραση του ήλιου, τα παιδιά φορούν «μάρτη», στον καρπό του χεριού ή στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού. Είναι ένα βραχιόλι φτιαγμένο από κλωστή άσπρη – κόκκινη ή χρυσή. Διάφοροι μελετητές λένε ότι αυτό σχετίζεται με την «Κρόκη», που οι μύστες των Ελευσίνιων μυστηρίων έδεναν στο δεξί χέρι και στο αριστερό πόδι.

Ψευδολογία

Άλλο έθιμο της 1ης Μαρτίου είναι η ψευδολογία που υπάρχει και την 1η Απριλίου. Είναι σύμβολο της ανοιξιάτικης πάλης και του ξεγελάσματος των βλαπτικών δυνάμεων, που θα μπορούσαν να εμποδίσουν τον ερχομό της Άνοιξης και την αναγέννηση της φύσης.

Μαγιάτικο ξύλο και στεφάνι

Σύμφωνα με κείμενο του καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Μιχάλη Τιβέριου, το μαγιάτικο κλαδί ή το άνθινο στεφάνι, έχει κατά πάσα πιθανότητα τις ρίζες του στην αρχαιότητα: «Είναι γνωστό ότι στην αρχαία Ελλάδα τέτοια κλαδιά ή στεφάνια τα χρησιμοποιούσαν πολύ συχνά. Δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι δεν έλειπαν από καμία σημαντική εκδήλωση του δημόσιου, ιδιωτικού και θρησκευτικού βίου. Επιπλέον, είναι αξιοπρόσεκτο ότι μια σημαντική γιορτή ενός μήνα των αρχαίων, του Θαργηλίωνος, που αντιστοιχούσε, περίπου, με το δικό μας Μάιο, περιλάμβανε στα δρώμενά της την κατασκευή ενός κλαδιού ανάλογου με το μαγιάτικο. Το κλαδί αυτό δεν το έφτιαχναν με άνθη, αλλά με κλαδιά οπωροφόρων δέντρων, στα οποία αναρτούσαν κρεμμύδι και σκόρδο».

Ο ιστορικός Πλούταρχος αναφέρει ότι οι γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα συνέλεγαν άνθη τον σημερινό Απρίλιο και Μάιο και έπλεκαν στεφάνια. Τα στεφάνια όμως αυτά έπρεπε να είναι φτιαγμένα από τις ίδιες, διότι κάθε τι που δημιουργείται σωστά και ολοκληρωμένα φέρει την ενέργεια του δημιουργού του. Το κυκλικό σχήμα του στεφανιού συμβολίζει τον κύκλο της επίγειας ζωής, για αυτό και έπρεπε να είναι χειροποίητο.  

Ο κύκλος του στεφανιού έπρεπε να είναι φτιαγμένος από κλωνάρι λυγαριάς, για να συμβολίζει ότι δεν υπάρχει αρχή ούτε τέλος και ότι στην φύση τα πάντα αναγεννιούνται συνεχώς. Το κλωνάρι της λυγαριάς ήταν αφιερωμένο στην θεά Άρτεμη, διότι έφερνε καλοτυχία και μάλιστα στην Ταυρίδα (σημερινή Κριμαία) βρέθηκε σκαλισμένη εικόνα της θεάς τυλιγμένη σε λυγαριά.

Εκτός από την λυγαριά χρησιμοποιούσαν και κλαδιά ελιάς αφιερωμένα στην θεά Αθηνά  και μάλιστα ανθισμένα αλλά και αγιόκλημα, αφιερωμένο στον θεό Διόνυσο, για να φτιάξουν το στεφάνι τους. Συμβολικά έβαζαν και κάποιο στάχυ, αφιερωμένα στην Μεγάλη θεά Δήμητρα αλλά και κόκκινα λουλούδια ειδικά τριαντάφυλλα, αφιερωμένα στον θεό Απόλλωνα, για να έχουν μία καλή σοδειά. Μαργαρίτες, βιολέτες, γαρύφαλλα, ευωδιαστά τριαντάφυλλα τοποθετημένα επάνω στο στεφάνι, πολύχρωμα λουλούδια της πανέμορφης ανοιξιάτικης φύσης συμβόλιζαν τον ολάνθιστο βίο ενός σπιτιού, μίας πόλης, ενός έθνους.  

Το έθιμο του μαγιόξυλου είναι διαδεδομένο σε όλη την Ελλάδα. Πρόκειται για ένα πράσινο κλαδί, που μόλις έχει πετάξει φύλλα. Αυτό το τυλίγουμε με χρωματιστές κορδέλες και πάνω του κρεμάμε λουλούδια, καρπούς και μικρά φλασκιά με γλυκό κρασί, λάδι και μέλι. Το μαγιόξυλο είναι ο προπομπός του πρωτομαγιάτικου στεφανιού, που στα παλιά τα χρόνια φτιάχνονταν κι αυτό από κλαδιά και όχι από λουλούδια. 

Το μαγιόξυλο, όπως και το στεφάνι της Πρωτομαγιάς συμβολίζει τη γονιμότητα και την καρποφορία, την ευημερία και την ευτυχία. Όποιος φτιάξει ένα τέτοιο κλαδί θα έχει υγεία, ευτυχία, καλή τύχη και ευφορία. 

Έπιασε το μαγιόξυλο:Αυτή η φράση , που συνηθίζεται να λέγεται σήμερα σκωπτικά , προήλθε από τη μεσαιωνική συνήθεια, να στολίζουν οι νέοι την πρωτομαγιά ένα κλαρί κερασιάς και να το προσφέρουν, ύστερα , στην αγαπημένη τους ή την αρραβωνιαστικιά τους

Άλλη εκδοχή: Κατά τη διάρκεια της γιορτής της Πρωτομαγιάς ένας νέος θαυμάζει την ομορφιά μιας νεαρής αλλά παντρεμένης γυναίκας και πέφτει νεκρός από το χέρι του συζύγου της.

Τότε ο Μάης με το θαυματουργό «μαγιόξυλο» του ακουμπά τον νέο και τον ανασταίνει.

Η ανάσταση αυτή συμβολίζει την ανανέωση που είναι φανερή αυτή την εποχή.

  

Άγαλμα της Χλωρίδας στην Αγία Πετρούπολη