Η αρχαία Φενεός ήταν μια σπουδαία πόλη-κράτος της Αρκαδίας, όπως αναφέρουν ο Παυσανίας και ο Στράβων. Τα τελευταία χρόνια, η αρχαία πόλη έχει ανασκαφεί και είναι επισκέψιμη. Η πόλη πήρε το όνομά της από τον τοπικό ήρωα – οικιστή Φενεό. Η Φενεός αναφέρεται στον «κατάλογο των νηών» από τον Όμηρο, ως μία από τις πόλεις που έλαβαν μέρος στον Τρωικό πόλεμο.
Ο περιηγητής Παυσανίας πέρασε από την Αρχαία Φενεό ερχόμενος από νότο, από τον Ορχομενό Αρκαδία περνώντας από το χωριό Καρυές. Οι Καρυές βρίσκονται στα διάσελα ανάμεσα στα βουνά Όρυξις και Ολίγυρτος, στα ριζά των οποίων υπάρχουν βάραθρα για την απομάκρυνση των υδάτων που κατέκλυζαν κατά καιρούς την πεδιάδα, δημιουργώντας κατά καιρούς τη λίμνη της Φενεούς. Τα νερά προέρχονταν από τα γύρω υψώματα και τους ποταμούς Όλβιο και Κράθι.
Κατά τους Φενεάτες τα βάραθρα - καταβόθρες ήταν τεχνικά έργα του Ηρακλή, όταν αυτός εκδιώχθηκε από την Τίρυνθα και φιλοξενήθηκε από τη Λαονόμη, κόρη του Πέλοπα και μητέρα του πατέρα του Αμφιτρύωνα.
 |
| Ασκληπιείο |
Σύμφωνα με τον Παυσανία ο Ηρακλής άνοιξε κοίτη για τον Όλβιο ποταμό, τον οποίο οι Αρκάδες λένε Αροάνιο, μέσα στην πεδιάδα. Το όρυγμα έχει μήκος πενήντα στάδια, το δε βάθος του τριάντα πόδια. Όμως το ποτάμι δεν ρέει μέσα, αλλά έχει επανέλθει στην παλιά του κοίτη. Σε απόσταση πενήντα σταδίων από τις καταβόθρες βρίσκεται η πόλη, η οποία έχει μια ακρόπολη, απόκρημνη από παντού και σε ελάχιστα σημεία έχει οχύρωση.
Στην ακρόπολη ο Παυσανίας είδε τα ερείπια του ναού της Αθηνάς, της επονομαζόμενης Τριτωνίας καθώς και έναν χάλκινο Ποσειδώνα, επονομαζόμενος Ίππιος, αφιερωμένος όπως έλεγαν από τον Οδυσσέα.
Ο Οδυσσέας ίδρυσε και το Ιερό της Αρτέμιδας στο σημείο που κατάφερε να βρει τις φοράδες που είχε χάσει με την επωνυμία Ευρίππα. Λένε ότι όταν ο Οδυσσέας βρήκε τις φοράδες του αποφάσισε να τρέφει άλογα στη γη των Φενεατών, όπως έτρεφε αγελάδες στην ηπειρωτική χώρα, απέναντι από την Ιθάκη. Μάλιστα οι Φενεάτες έδειξαν στον Παυσανία μια επιγραφή στο βάθρο του αγάλματος του Ίππιου Ποσειδώνα ως παραγγελία για τους βοσκούς των αλόγων.
Ο Παυσανίας δεν μπορεί να δεχτεί αληθινά τα όσα λέγονται για το χάλκινο άγαλμα του Ποσειδώνα ότι δηλ. είναι ανάθημα του Οδυσσέα, για την εποχή του Οδυσσέα δεν ήξεραν να φτιάχνουν μονοκόμματα χάλκινα αγάλματα.
Κατεβαίνοντας ο Παυσανίας από την ακρόπολη συνάντησε το στάδιο και πάνω σε λόφο τον τάφο του Ιφικλή, του αδελφού του και πατέρα του Ιόλαου. Ο Ιφικλής είχε λάβει μέρος στον πόλεμο του Ηρακλή κατά των Ηλείων και του Αυγεία, είχε τραυματιστεί βαριά από τους γιους του Άκτορα και τον έφεραν τραυματισμένο οι δικοί του στη Φενεό, όπου τον περιποιήθηκε ο Φενεάτης Βουφάγος και η σύζυγός του Πρώμνη, οι οποίοι όταν πάθανε τον έθαψαν. Τον Ιφικλή το τιμούσαν ως ήρωα με εναγισμούς.
Από τους θεούς οι Φενεάτες τιμούσαν ιδιαίτερα τον Ερμή και τελούσαν αγώνες προς τιμήν του τα Έρμαια. Είχαν ναό του Ερμή με μαρμάρινο άγαλμά του, έργο του Αθηναίου Εύχειρα, γιου του Ευβουλίδη. Πίσω από τα ναό του Ερμή υπήρχε ο τάφος του Μυρτίλου.
Σύμφωνα με τις παραδόσεις ο Μύρτιλος ήταν γιος του Ερμή και ηνίοχος του Οινόμαου.
Οι Φενεάτες είχαν και της Ελευσίνιας Δήμητρας ιερό όπου τελούσαν μυστική τελετή για τη θεά, ισχυριζόμενοι πως γίνονταν και εδώ οι ίδιες ιεροπραξίες της Ελευσίνας. Στη Φενεό τιμούσαν τη Δήμητρα με δυο προσωνύμια: Ελευσίνια και Κιδαρία. Τη μια χρονιά υπήρχε μυστική τελετή για την Ελευσίνια Δήμητρα και την άλλη χρονιά για την Κιδαρία Δήμητρα. Η πρώτη είχε μικρότερη σημασία και ήταν απλή μίμηση των τελούμενων στην Ελευσίνα.
Η δεύτερη ήταν «μείζων τελετή» και ήταν πολύ παλιά, όπως φαίνεται από μερικά στοιχεία της πρωτογονικά ή προθεϊστικά – μαγικά: ο ιερέας φορούσε μάσκες, η οποία είχε τη μορφή της παλιάς θεάς Κιδαρίας και «χτυπούσε τους υποχθόνιους δαίμονες» δηλ. λέγοντας ένα ξόρκι χτυπώντας με ραβδιά το χώμα. Σκοπός της μαγικής αυτής πράξης ήταν ο εξαναγκασμός των υποχθόνιων δυνάμεων ν’ αφήσουν ελεύθερες τις παραγωγικές ιδιότητες της γης για να ευοδωθεί η συγκομιδή. Στην ίδια τελετή υπήρχε και ένας λατρευτικός χορός ονομαζόμενος «κίδαρις» , ο οποίος χαρακτηρίζεται ως «σοβαρός χορός» γιατί ήταν ιεροπραξία και όχι ψυχαγωγικός χορός.
Οι Φενεάτες ισχυρίζονται ότι είχε έρθει κατόπιν εντολής του μαντείου των Δελφών ο Ναός, τρίτος απόγονος (εγγονός) του Ευμόλπου ( από την ιερατική οικογένεια των Ευμολπιδών) και δίδαξε το τελετουργικό τηε ελευσινιακής λατρείας.
Ο Παυσανίας είδε κοντά στο ναό της Δήμητρας το Πέτρωμα, δυο μεγάλους βράχους που προσαρμόζονταν ο ένας πάνω στον άλλο. Όταν γινόταν κάθε δεύτερο έτος η μυστική τελετή προς τιμήν της Κιδαρίας, ανοίγουν τους βράχους αυτούς και βγάζουν έξω γραπτά κείμενα σχετικά με τη μυστική ιεροπραξία, τα οποία διαβάζουν για να ακούσουν οι μύστες, καθώς και η μάσκα την οποία φορά ο ιερέας. Όταν τελειώσει η τελετή και πάλι τα αφήνουν εκεί κατά τη διάρκεια της ίδιας νύχτας. Στο Πέτρωμα οι περισσότεροι Φενεάτες κάνουν τους όρκους για τις πιο σημαντικές υποθέσεις τους.
Υπάρχει παράδοση στους Φενεάτες ότι πριν από το Ναό είχε πάει εκεί η θεά Δήμητρα όταν περιπλανιόταν ψάχνοντας την Περσεφόνη. Όσοι από τους Φενεάτες την φιλοξένησαν στο σπίτι τους σε αυτούς έδωσε τα άλλα όσπρια εκτός από τα κουκιά. Υπάρχει ιερός λόγος , απόρρητος, για τον οποίο δεν θεωρούν καθαρά όσπρια τα κουκιά*.
Ο Πλούταρχος (Η περί των υπό του θείου βραδέως τιμωρουμένων, 12.10) προσθέτει ότι η Φενεός ως τόπο όπου ο Ηρακλής έκρυψε τον τρίποδα τον οποίο είχε αποσπάσει από το μαντείο των Δελφών. Ο Απόλλωνας τιμώρησε τους Φενεάτες χίλια χρόνια μετά, πλημμυρίζοντας την πεδιάδα.
Η ακρόπολη της Αρχαίας Φενεού βρίσκεται στο λοφίσκο που υπάρχει το εξωκλήσι του Αγίου Κωνσταντίνου. Νότια του λοφίσκου σε μικρότερο λοφίσκο βρέθηκε από την ανασκαφική έρευνα Ασκληπιείο Ελληνιστικών χρόνων. Αποκαλύφθηκαν δυο κύριες αίθουσες, βοηθητικοί χώροι και περίστυλος αυλή στα ανατολικά.
Στη νότια αίθουσα ανακαλύφθηκε ενυπόγραφο βάθρο, πάνω στο οποίο έστεκε σύνταγμα αγαλμάτων του Ασκληπιού και της Υγείας υπερφυσικού μεγέθους, έργο του Αθηναίου γλύπτη Άτταλου. Ο θεός ήταν καθιστός σε μέγεθος τριπλάσιο του φυσικού, ενώ η θεά όρθια σε διπλάσιο μέγεθος. Στη επιγραφή της βάσης του αγάλματος ήταν γραμμένο του όνομα του γλύπτη καθώς και το όνομα του ιερέα που ασκούσε τα ιερατικά του καθήκοντα την εποχή της ανέγερσής του: ήταν Θαρίλαος, γιος του Ηρωίδα. Από τα αγάλματα βρέθηκε η μαρμάρινη κεφαλή της Υγείας, τα μαρμάρινα κάτω άκρα του Ασκληπιού, καθώς και μαρμάρινα τμήματα των δαχτύλων των ποδιών και των χεριών της Υγείας. Μπροστά από τα αγάλματα στο δάπεδο υπήρχε ψηφιδωτό δάπεδο με μικρό βωμό στο κέντρο. Το ψηφιδωτό απεικονίζει γεωμετρικά σχήματα, πλοχμούς, ταινίες και μαιάνδρους.
 |
| Βάθρο των αγαλμάτων του Ασκληπιου και της Υγείας στη νότια αίθουσα του Ασκληπιείου |
Στη βόρεια αίθουσα αποκαλύφθηκε βάθρο πάνω στο οποίο έστεκαν δυο χάλκινα αγάλματα, τα οποία αργότερα αντικαταστάθηκαν από ένα λίθινο. Μπροστά στο βάθρο υπήρχε μια μαρμάρινη τράπεζα προσφορών με περίτεχνα διακοσμημένα πόδια , που απολήγουν σε λεοντοπόδαρα.
Το Ασκληπιείο ιδρύθηκε πιθανότατα το δεύτερο μισό του 2ου αι. π.Χ. και απρέμινε σε χρήση μέχρι και τα τέλη του 1ου ή τις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. Καταστράφηκε από τους σεισμούς και τις συχνές πλημμύρες.
 |
| Βάθρο των δυο αγαλμάτων στη βόρεια αίθουσα |
Ανασκαφικές έρευνες πραγματοποιήθηκαν στην Αρχαία Φενεό μεταξύ 1958 και 1964, αργότερα το 1976 και 1977 και τέλος το 2007 σε μια προσπάθεια ανάδειξης των τειχών της ακρόπολης που ήταν καλυμμένα από την βλάστηση.Το τείχος που ήρθε στο φως έχει πάχος 3,20μ. και το οποίο επεκτείνεται σε όλη τη βόρεια πλευρά της ακρόπολης, συνολικού μήκους 220μ. Αποκαλύφθηκαν και 4 πύργοι προσαρτημένοι στο τείχος, διαμέτρου 5,50μ., με μεσοπύργιο διάστημα να κυμαίνεται από 45 μ. έως 60μ. Ο καλύτερος σωζόμενος πύργος έχει ύψος 4,5 μ., το αρχικό του ύψος θα ξεπερνούσε τα 6μ. Στις ανασκαφές του 2011 αποδείχτηκε ότι η οχύρωσης εκτείνετο προς τα ανατολικά και η χρονολόγηση κατασκευής του τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ.
Οι αναφορές στις αρχαίες πηγές, οι επισημάνσεις των περιηγητών και τα αποτελέσματα των αρχαιολογικών ερευνών καταδεικνύουν τον σημαντκό ρόλο σε κοινωνικοπολιτικό, σταριωτικό – αμυντικό, καλλιτεχνικό αλλά και εμπορικό επίπεδο της αρχαίας Φενεού, μια πόλης με δικό της νόμισμα. Στο νόμισμά της απεικονίζεται από την μια πλευρά ο εθνικός θεός των Φενεατών, ο Ερμής όρθιος συνήθως, να κρατάει κηρύκειο στο δεξί χέρι και τον επώνυμο της χώρας ήρωα Αρκάδα ως μικρό παιδί στο αριστερό. Αργότερα στα ρωμαϊκά νομίσματα της πόλης ο Ερμής απεικονίζεται όρθιος πάλι, να κρατάει όμως κηρύκειο στο ένα χέρι και βαλάντιο στο άλλο. Εκτός του θεού, συνήθης ήταν και η απεικόνιση του κεφαλιού της τοπικής νύμφης Μαίας, η οποία είχε γεννήσει τον Ερμή στο διπλανό όρος Κυλλήνη.
*Οι Πυθαγόριοι και οι οπαδοί της Ορφικής θρησκείας των ύστερων χρόνων,η οποία είχε δεχτεί την επίδραση των πυθαγορείων απέφευγαν να τρώνε έμψυχα και μαζί μ’ αυτά απέφευγαν τα κουκιά τα οποία τα συγκαταριθμούσαν στα έμψυχα γιατί «δημιουργούν αέρια και επομένως μετέχουν του στοιχείου που αποτελεί την ψυχή»(Διογ. Λαέρτιος 8, 24, η ελληνική λέξη ψυχή και η λατινική λέξη anima σημαίνουν «πνοή» ή ελαφρό άνεμο. Υπάρχουν και άλλες πυθαγόρειες αντιλήψεις για τη σχετική με τα κουκιά απαγόρευση επηρεάζουν τις απόρρητες διδασκαλίας των μυστηρίων, όπως ότι τα κουκιά μοιάζουν με τα αιδοία, όπου «σπέρματι» περιέχεται η ζωή ή ακόμα ότι μοιάζουν με τις πύλες του Άδη, Διογ. Λαέρτιος 8,34)
Πηγή : Παυσανίου περιηγήσεις - Αρκαδικά
Κων/νος Κίσσας: Αρχαία Κορινθία
Νότια αίθουσα με το βάθρο των αγαλμάτων
Επιγραφή
στο βάθρο των αγαλμάτων του Ασκληπιού και της Υγείας με το όνομα του γλύπτη Άτταλου και του ιερέως Θηρίλαου, γιου του Ηρωίδα
