Ηραία, τελετές προς τιμήν της Ήρας

 

Οι Αργείοι προς τιμήν της Ήρας τελούσαν θρησκευτικές τελετουργίες τα Ηραία. Περιελάμβανε γυμνικούς αγώνες, δρόμος, στάδιο, οπλίτης, δόλιχος, πένταθλο (δρόμος, άλμα, ακόντιο, δίσκος και πάλη), ιππικούς και αρματοδρομίες, καθώς και μουσικούς και δραματικούς και ρητορικούς αγώνες. Στους νικητές δινόταν βραβείο ένα στεφάνι μυρτιάς και χάλκινα έπαθλα, όπως ασπίδες, τρίποδες, λέβητες και υδρίες. Εξαιτίας των χάλκινων επάθλων, τα Ηραία ονομάζονταν ποιητικά  και "χάλκεος αγών".  

 Μετά το τέλος των αγώνων ακολουθούσε μεγαλοπρεπής πομπή από το Άργος προς το Ηραίο, στην οποία συμμετείχαν ιδιαίτερα γυναίκες και παρθένοι μαζί με την άμαξα, που την έσερναν λευκά βόδια, η οποία μετέφερε την πρώτη ιέρεια της θεάς, η οποία έδινε και το όνομά της στο έτος της θητείας της, στη συνέχεια ακολουθούσαν οι υπόλοιπες ιέρειες, οι λεγόμενες Ηρεσίδες, αλλά και νέοι και πολύς κόσμος. Ο αξιότερος από τους νέους κρατούσε  την ιερή χάλκινη ή χρυσή ασπίδα. Από τη διαδικασία αυτή προέρχεται η αρχαία αργείτικη παροι­μία: «Άξιος ει της ασπίδος» (=είσαι άξιος να σηκώσεις την ασπίδα, δηλ. εί­σαι ο πρώτος!).

Προπορευόταν αγέλη εκατό βοδιών, που θα θυσιάζονταν, γι’ αυτό και η γιορτή ονομαζόταν και «εκατόμβαια» και των οποίων το κρέας διανέμονταν  στους πολίτες. 

Η ιερή αυτή πομπή είχε συνδεθεί στη μνήμη της ανθρωπότητας με τον άτυπο θεϊκό άθλο – προσφορά στην Ήρα των δυο παλληκαριών – αθλητών της ιέρειας Κυδίππης, Κλέοβι και Βίτωνα, οποίοι επειδή οι αγελάδες κατά την εορτή της Ήρας καθυστερούσαν, υποδύθηκαν τα ιερά ζώα της Θεάς, ζεύτηκαν το άρμα και οι δυο «αεθλοφόροι» έσυραν το άρμα με την ιέρεια μητέρα τους σαράντα πέ­ντε στάδια, οκτώ χιλιόμετρα, ως το Ηραίο. Μετά τον ιερό αυτό άθλο, όταν κοιμήθηκαν, δεν ξύπνησαν, πέρασαν στην απέναντι όχθη της αθανασίας δίνοντας ένα μάθημα για την ανθρώπινη ευτυχία σ’ όλη την ανθρωπότη­τα, σύμφωνα με τον ηρωικό τρόπο αντίληψης των Ελλήνων, όπως τον διέσωσε ο Ηρόδοτος (1,31) μέσα από τον ανεκτίμητο διάλογο περί ευτυχίας του Σόλωνα με τον βασιλιά Κροίσο. Οι Αργείοι τίμησαν τα δυο ηρωικά παλληκάρια με αγάλματα στους Δελφούς και ανάγλυφη παράσταση, απεικόνι­ση του άθλου με το άρμα στην Αγορά του Άργους.

Κλέοβι και Βίτωνας Αρχαιολογικό Μουσείο Δελφών

 

Τα Ηραία τελούνταν ήδη από τη γεωμετρική – αρχαϊκή εποχή, ήταν αρχι­κά τριετηρική εορτή και στη συνέχεια πεντετηρική (κάθε πενταετία) και εορτάζονταν στο τέλος Ιουνίου – αρχές Ιουλίου και διατηρήθηκε μέχρι τον 3ο αιώνα. μ.Χ., όπως μαρτυρούν αργείτικα νομίσματα με την επιγραφή ΗΡΑΙΑ.

 

Χάλκινη Υδρία, 470- 460 π.Χ., έπαθλο στους αγώνες των Ηραίων του Άργους. Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης.

Ηραίον Άργους

Το Ηραίον του Άργους βρίσκεται ανάμεσα στο Άργος και τις Μυκήνες, κοντά στο χωριό Νέο Ηραίο, στις πλαγιές του λόφου που λεγόταν Αετόβουνο ή Εύβοια σε ένα ευρύχωρο πλάτωμα με μεγάλη θέα (37.69209,22.77498). Θεωρείται το κέντρο της λατρείας της Ήρας, της θεάς «Αργείας», όπως την ονομάζει ο Όμηρος. 

Ο Παυασανίας αναφέρει ότι το Ηραίο το βρήκε στα ανατολικά των Μυκηνών, σ’ απόσταση 15 σταδίων. Εκατέρωθεν του ηραίου υπήρχαν δυο ρυάκια, αυτό που περνούσε κάποιος ερχόμενος από Μυκήνες, στη δυτική πλευρά, ονομαζόταν Ελευθέριο, το νερό του οποίου χρησιμοποιούσαν οι ιερείς για να καθαρτικές τελετές και για όσες θυσίες είχαν απόρρητο χαρακτήρα. Το δε άλλο στην ανατολική πλευρά του λόφου ονομαζόταν Αστερίων.

Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Παυσανία ονόμασαν  το βουνό Εύβοια, γιατί υπήρχε παράδοση πως ο ποταμός Αστερίων είχε κόρες του την Εύβοια, την Πρόσυμνα και την Ακραία, οι οποίες ήταν τροφοί της Ήρας. Το όνομα της Ακραίας το έδωσαν στο βουνό απέναντι της Εύβοιας και της Πρόσυμνας στην χώρα πέρα του Ηραίου. Αστερίων ρέει πέρα από το Ηραίο και πέφτει μέσα στο φαράγγι που λέγεται Κλεισούρα και εξαφανίζεται.

Ο νεότερος ναός όπως φαίνεται από το ψηλότερο σημείο του Αρχαιολογικού Χώρου του Ηραίου

Στις όχθες του Αστερίωνα είδε ο Παυσανίας να φύεται ένα βότανο που το λένε αστερίωνα, αυτό το προσφέρουν στην Ήρα και της πλέκουν και στεφάνια με τα φύλλα του.

Το ιερό ιδρύθηκε στα μισά του 8ου αι. π.Χ., αρχικά ως θρησκευτικό κέντρο της περιοχής και από τις αρχές του 7ου αι. π.Χ. ως επίσημο θρησκευτικό κέντρο αποκλειστικά της πόλης του Αργούς. Η λατρεία ήταν μυστηριακή και είχε ως βασική γιορτή, τα Ηραία ή εκατόμβαια. Πιθανόν να λατρευόταν στην περιοχή μία προϊστορική χθόνια θεά, συνδεμένη με τη φύση, με την οποία ταυτίστηκε αργότερα η Ήρα.

Σύμφωνα με την παράδοση κτίστηκε από τον ήρωα Άργο ή το Φορωνέα γιο του ποταμού θεού  Ινάχου. Η περίοδος ακμής του ιερού αν κρίνουμε από την αρχιτεκτονική του εξέλιξη τοποθετείται στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. και κυρίως στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ.  Είναι όμως γνωστό, ότι πρόκειται για έναν από τους αρχαιότερους περίστυλους ναούς, με ξύλινους κίονες 6Χ14, καθώς και ο θριγκός, με πρόναο και σηκό και αντί για οπισθόδομο χωριστό δωμάτιο ως άδυτο. Σήμερα σώζονται τα θεμέλια του κρηπιδώματος του αρχαίου ναού (47Χ18,75 μ.) στον υψηλότερο ισοπεδωμένο χώρο, διαστάσεων 34,40 Χ55,80μ. ( Σχ. 1)

 Σχήμα 1: παλαιός ναός στο ψηλότερο επίπεδο

 Ο ναός  καταστράφηκε από πυρκαγιά,  η οποία προήλθε, όταν πήρε ο ύπνος την ιέρεια Χρυσηίδα, ενώ ένα  λύχνος ήταν αναμμένος έμπροσθεν  στεφάνων. Μετά από αυτό η  Χρυσιής κατέφυγε στην Τεγέα ως ικέτης της αλέας Αθηνάς. Οι Αργείοι αν και του βρήκε τόσο μεγάλο κακό , δεν αφαίρεσαν την πλαστική εικόνα της Χρυσιήδας, αλλά, όπως μας λέει ο Παυσανίας, είναι ως τώρα στημένη μπροστά τον καμένο ναό.

Ο νεώτερος ναός άρχισε να κτίζεται πριν το 420 και τελείωσε μέσα στη δεκαετία 410-400 π.Χ. Αρχιτέκτονας του ναού  ήταν Αργείος  Ευπόλεμος. Ήταν περίπτερος με κίονες δωρικούς πώρινους με επίχρισμα(σοβάς) 6Χ12. Πωρόλιθοι και επίχρισμα είχε χρησιμοποιηθεί και για τον υπόλοιπο ναό, εκτός από την υδρορροή και των κεραμιδιών που ήταν μαρμάρινα. Είχε πρόναο, οπισθόναο με δυο κίονες ανάμεσα σε παραστάδες (εκατέρωθεν ανοίγματος του κτιρίου,). Στο εσωτερικό του σηκού υπήρχαν προς βορρά και νότο δυο σειρές κιονοστοιχίες δωρικού ρυθμού (Σχ. 2). Κατά τις ανασκαφές ήλθαν στο φως μετώπες και αετώματα με παραστάσεις, που παριστάνουν τη μάχη των θεών με τους γίγαντες  και τον τρωικό πόλεμο, τα δε αετώματα πιθανόν τη γέννηση του  Δία και την άλωση της Τροίας.

Σχ2: Νεότερος ναός στο μεσαίο επίπεδο

Ο Παυσανίας όταν επισκέφτηκε το ναό είδε μπροστά στην είσοδο στημένες πλαστικές εικόνες γυναικών, οι οποίες υπήρξαν ιέρειες της Ήρας αλλά και διαφόρων ηρώων, μεταξύ των οποίων και του Ορέστη. Ο ανδριάντας του Ορέστη έφερε επιγραφή πως είναι ο αυτοκράτορας Αύγουστος, διότι υπήρχε η συνήθεια στα ρωμαϊκά χρόνια να μετατρέπουν γλυπτικές εικόνες θεών και ηρώων σε εικόνες σύγχρονων ισχυρών προσώπων, τα οποία ήθελαν να κολακέψουν.  Στον πρόναο από τη μια πλευρά ήταν τα αγάλματα των τριών Χαρίτων και στα δεξιά πλευρά  την κλίνη της Ήρας και ως  ανάθημα η ασπίδα που κάποτε ο Μενέλαος αφαίρεσε από τον Εύφορβο τον οποίο είχε σκοτώσει στο Ίλιο και του είχε πάρει τα όπλα.  

Το λατρευτικό άγαλμα της Ήρας,  ήταν μεγάλων διαστάσεων, μαζί με το βάθρο έφτανε τα 8 μέτρα. Η Ήρα ήταν καθιστή και το ύψος της ξεπερνούσε τα 5 μ., έργο του Αργείου Πολύκλειτου, το β’ μισό του 5^ου αι. π.Χ. ,αναφέρεται από τους αρχαίους πλάι στο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία στην Ολυμπία και της θεάς Αθηνάς στον Παρθενώνα.

 Ήταν και αυτό ξύλινο, όπως του Δία και της Αθηνάς, με επένδυση ελασμάτων χρυσού, στο θρόνο και στα ενδύματα της θεάς και πλάκες ελεφαντοστού στο πρόσωπο, στους βραχίονες και στα χέρια της. Έφερε στέφανο, πάνω στο οποίο ήταν σκαλισμένες οι Χάριτες και οι Ώρες. Στο ένα χέρι της κρατούσε καρπό ροδιάς και στο άλλο σκήπτρο. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι την παράδοση για το ρόδι την αποσιωπά γιατί είναι απόρρητη. Γνωρίζουμε ότι το ρόδι περικλείει  ένα πλήθος σπερμάτων, τα οποία είναι σύμβολο γονιμότητας και ευφορίας  και για αυτό συνηθίζουν να το σπάζουν οι νεόνυμφοι στην είσοδο του σπιτιού τους μόλις πρωτομπαίνουν.  

Στο σκήπτρο της Ήρας ήταν καθισμένος ένας κούκος γιατί σύμφωνα με την παράδοση ο Δίας όταν ήταν ερωτευμένος με την παρθένο Ήρα πήρε τη μορφή του κούκου και αυτή αφού πήρε τη μορφή πουλιού παίζοντας μαζί του το κυνήγησε και το έπιασε. 

Το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Ήρας - εικονική αναπαράσταση

Κοντά στο άγαλμα της Ήρας ήταν στημένο και ένα άγαλμα της Ήβης, έργο του Ναυκύδη, χρυσελεφάντινο και αυτό.  Κοντά στην Ήβη υπήρχε ένας κίονας, επάνω στον οποίο υπήρχε ένα παλιό άγαλμα της Ήρας, το πιο αρχαίο από όλα και ήταν κατασκευασμένο από ξύλο αγριαχλαδιάς, το οποίο αρχικά βρισκόταν στην Τίρυνθα αλλά μετά την καταστροφή της από τους Αργείους το μετέφεραν στο ναό της Ήρας. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι το είδε το άγαλμα αυτό και ήταν μικρό και η Ήρα καθιστή καθώς και   αξιόλογα αναθήματα όπως: ένα βωμό ασημένιο με ανάγλυφη παράσταση του γάμου της Ήβης με τον Ηρακλή, ένα παγώνι από χρυσάφι και λαμπερούς λίθους, το οποίο είχε αφιερώσει ο αυτοκράτορας Αδριανός, γιατί το παγώνι ήταν ιερό πουλί της Ήρας, ένα χρυσό στεφάνι και πέπλο πορφυρό  αναθήματα του Νέρωνα.  

Σχεδιάγραμμα του αρχαιολογικού χώρου του Ηραίου( Παυσανίου περιήγησις Κορινθιακά - Αρκαδικά  Εκδ. Αθηνών)

Σχεδιάγραμμα Αρχαιολογικού χώρου:

1.     Παλιός ναός της Ήρας 

2.    Μακρά στοά ( μήκους 63μ και πλάτους 10,5 μ.

3.    Στοά μήκους 22 μ. και πλάτους 7,5 μ. πάνω σε ανάλημμα μήκους 45 μ. που έγινε βαθμιδωτό, ώστε να χρησιμεύει ως σκάλα προς το επίπεδο του αρχαίου ναού

4.     Ορθογώνια υπόστυλη αίθουσα, ίσως τελεστήριο για τη λατρεία  της αργείτικης Ήρας

5.    Ανάλημμα μήκους 81 μ. και σκάλα προς το επίπεδο του νεώτερου ναού, στο επάνω μέρος στοά με διπλή κατά μήκος κιονοστοιχία

6.    Μικρή σκάλα, με 8 σκαλοπάτια, ανατολικά του βαθμιδωτού αναλήμματος

7.    Ο νεώτερος ναός της Ήρας

8.    Βωμός  του νεότερου ναού

9.    Ξενώνας με κλίνες και τραπέζια για συνεστιάσεις

10.  Στοά με ισοπεδωμένο ορθογώνιο χώρο μπροστά και σκάλα στη ΝΔ γωνία του

11.  Γυμνάσιο ή ξενώνας

12. Λουτρό ρωμαϊκών χρόνων  με υπόκαυστο και δωμάτια με μωσαϊκά δάπεδα

Αναπαράσταση του αργείτικου Ηραίου βασισμένη στο ελεύθερο ζωγραφικό σχέδιο του Ch. Waldstein.  Ο παλιός ναός της Ήρας σχεδιάστηκε ερειπωμένος – χωρίς στέγη- όπως τον είδε ο Παυσανίας.

Πηγή των σχεδίαων: Παυσανίου Περιήγησις  Κορινθιακά – Λακωνικά – Εκδοτική Αθηνών

  Μύθοι σχετικοί με το Ηραίο:

Α. Κλέβις και Βίτωνας 

Ο μύθος συνδέει το ιερό με την ιστορία των δύο αδερφών Κλέοβι και Βίτωνα, που αντί βοδιών έσυραν την άμαξα της μητέρας τους για να την μεταφέρουν στον τόπο όπου γίνονταν η τελετή της γιορτής της Θεάς. Φτάνοντας στον προορισμό τους αποκοιμήθηκαν κουρασμένοι και έμειναν έτσι για πάντα. Ο θάνατος τους βρήκε στην ακμή της νιότης και της αρετής τους, και γι' αυτό ήταν η μεγαλύτερη τιμή για την πράξη τους. 

Β. Κλεομένης ο βασιλιάς της Σπάρτης

Ένας άλλος μύθος αναφέρει ότι ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Κλεομένης αφού σκότωσε 7000 Αργείους μέσα στο ιερό Άλσος της Σηπείας, κοντά στην Τίρυνθα ήρθε στο Η­ραίο για θυσίες και εξιλασμό με χίλιους στρατιώτες εισβάλοντας βίαια στον ναό. Πλησιάζοντας όμως το άγαλμα της Ήρας, η θεά του έδειξε την οργή της για την κατα­στροφή της αγαπημένης της πόλης, βγάζοντας φλόγες από το στήθος της.

Εικόνες από το χαμηλότερο επίπεδο του Αρχαιολογικού Χώρου του Ηραίου

 

 

 

Φωτογραφίες από το μεσαίο επίπεδο όπου βρίσκεται ο νεότερος ναός 

 

 

Φωτογραφίες ανεβαίνοντας για το τρίτο επίπεδο