Ναός Διός Βασιλέως Λιβαδειάς

Ο ναός ιδρύθηκε στο β' μισό του 3ου αι. π.Χ. στα νοτιοδυτικά της σύγχρονης πόλης της Λιβαδειά. Την εποχή που επισκέφτηκε τη Λιβαδειά ο Παυσανίας ήταν ορατό το κρηπίδωμα του ναού και μέρος του δαπέδου που ήταν στρωμένος με ογκώδους πωρόλιθους. Αναφορές για το ναό έχουν γίνει από τους περιηγητές Κυριακό της Αγκώνας (1436) τον 15ο αι. και τους Ross (1834), Stephani (1837), Urlich (1837-38), Welcker (1842), Lolling (1867 - 1877) και  Fabricius (1885) του 19ου αι..

 Πιθανό η ανέγερση του ναού να ξεκίνησε από τους κατοίκους της Λιβαδειάς  και να συνεχίστηκε από το Βοιωτικό Κοινό, του οποίου τα μέλη όρισαν ένα συμβούλιο ναοποιών για να επιβλέπουν τις εργασίες. Από το 245 π.Χ. έως το 235 π.Χ. οι εργασίες για το κτίσιμο του ναού διακόπηκαν και άρχισαν ξανά το 220 π.Χ., για να σταματήσουν οριστικά στο πρώτο τέταρτο του δεύτερου αιώνα π.Χ. Πιθανώς, η εγκατάλειψη της προσπάθειας για την οικοδόμηση του ναού οφειλόταν στη σταδιακή μείωση της δύναμης και της σημασίας του Κοινού των Βοιωτών, στην έλλειψη χρημάτων για την κατασκευή ενός τόσου μεγάλου οικοδομήματος, αλλά και στη ρευστότητα των πολιτικών πραγμάτων και τις αλλεπάλληλες πολεμικές συγκρούσεις που σημάδεψαν την εποχή.  

 

Μεγάλη οικοδομική επιγραφή του ναού που φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο της Χαιρώνειας η οποία αναφέρεται στη μεταξύ του εργολάβου και του Δήμου  Λεβαδέων συμφωνία κατασκευής του.

 Η καταστροφή της πόλης από το Σύλλα  το 86 π.Χ. κατέστρεψε και το ναό. Επίσης σημαντικές ήταν οι φθορές στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ενώ στα σύγχρονα χρόνια πλήθος αρχιτεκτονικών μελών μεταφέρθηκαν από το ναό  για να χρησιμοποιηθούν στην ανοικοδόμηση οικιών και ναών. 

 Το 1969 η Αρχαιολογική Υπηρεσία με τους Ν. Φαράκλα και Στ. Βαλλά πραγματοποίησε ανασκαφική έρευνα που αποκάλυψε τμήμα του νότιου τοίχου του κρηπιδώματος του ναού. Από το σωρό των αχρησιμοποίητων ογκόλιθων και της αρχαίας λατύπης, που προήλθε από την επιτόπου λάξευση των λίθων του ναού, ανασύρθηκαν και διάφορα δωρικά αρχιτεκτονικά μέλη που ανήκαν σε άλλο ναό, ίσως παλιότερο του μεγάλου, ο οποίος ήταν πιθανώς αφιερωμένος στον Κρονίδη Δία και την Ήρα, σύμφωνα με την αναφορά του Παυσανία και ο οποίος  έχει ταυτιστεί από τον Αλπέρ Τούρνερ, αρχαιολόγο υπεύθυνο των ανασκαφών των Δελφών, της αναπαράστασης του αρχαιολογικού χώρου και πρώτο διευθυντή του Μουσείου. 

 

Το 1997  με πρωτοβουλία και χρηματοδότηση του Δήμου Λεβαδέων, επί δημάρχου Χ. Παλαιολόγου,   υπό την εποπτεία της Θ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ξεκίνησαν εργασίες καθαρισμού και συλλογής των αρχιτεκτονικών μελών του ναού, που είχαν ως αποτέλεσμα την πλήρη αποκάλυψη της κάτοψης του ναού για πρώτη φορά από την εποχή της κατασκευής του. 

Στη βόρεια πλευρά του αποκαλύφθηκε τμήμα των θεμελίων του ναού, καθώς και το μεγαλύτερο τμήμα της κρηπίδας του. Στο πλαίσιο των παραπάνω εργασιών ανασύρθηκαν, κατεγράφησαν και φωτογραφήθηκαν 502 αρχιτεκτονικά μέλη. Τα 464 αρχιτεκτονικά μέλη ήταν κατασκευασμένα από ντόπιο γρανίτη, είτε από φαράγγι του Ξηριά  είτε από τη Σούρπη - τη σημερινή Ανάληψη. Τα  υπόλοιπα 37 αρχιτεκτονικά μέλη ήταν από πωρόλιθο από τον οποίο είχε εξολοκλήρου  κατασκευαστεί η θεμελίωση του δαπέδου. Επρόκειτο για δομικούς λίθους διαστάσεων 2,43 - 2,45 μ. Χ 0,42μ. που φέρουν χαρακτηριστικούς αγκώνες ανάρτησης. Βρέθηκε και ένα τμήμα σπονδύλου κίονα διαμέτρου 1,90 μ.  Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασε η περισυλλογή κομματιών από μολύβι και σίδερο που χρησιμοποιούσαν για τη σύνδεση των δομικών λίθων.  Μετά τον καθαρισμό αποκαλύφθηκε η κάτοψη του ναού και διαπιστώθηκαν για πρώτη φορά με ακρίβεια οι διαστάσεις του. Πρόκειται για ένα  οικοδόμημα  διαστάσεων 60Χ 23 μ. Ο ναός ήταν κολοσσικού μεγέθους, από τους μεγαλύτερους που θα κτίζονταν ποτέ στον ελλαδικό χώρο. Ήταν στον τύπο του περίπτερου με 6 κίονες στις στενές και 12 στις μακρές του πλευρές. 

     Ένα μέρος της κορυφής του Άι Λια είχε ισοπεδωθεί στην αρχαιότητα για το ναό του Δία. Ανατολικώτερα της σημερινής εκκλησίας υπάρχει και άλλος ισοπεδωμένος χώρος, ίσως για άλλα ιερά. 

Στα ναό του Διός Βασιλέως ετελούντο γιορτές προς τιμήν του Διός,  τα Βασίλεια, τον μήνα Παμβοιώτιο που αντιστοιχεί στον δικό μας Οκτώβρη. Στη γιορτή μετά τη νίκη στα Λεύκτρα των Θηβαίων εναντίων των Σπαρτιατών το  371 π.Χ. προστέθηκαν αγώνες, ιππικοί, γυμνικοί και μουσικής.  

ο Διόδωρος Σικελιώτης αναφέρει ότι πριν τη μάχη οι Θηβαίοι  στρατηγοί Πελοπίδας και  Επαμεινώνδας ζήτησαν τη βοήθεια του Τροφώνιου Μαντείου, το οποίο τους έδωσε  προφητεία νίκης που εμψύχωσε το στρατό. Σε ανάμνηση αυτού το γεγονότος καθιερώθηκαν οι αγώνες στα Βασίλεια. Ο αγωνοθέτης των Βασιλείων ήταν ένας κάτοικος της Λιβαδειάς, τον οποίο επέλεγε κάθε φορά το Κοινό των Βοιωτών. 

Ανάμεσα  στους αγώνες της γιορτής περιλαμβάνονταν διαγωνισμοί σαλπιγκτών και κηρύκων, που κρίνονταν με βάση τη δύναμη του σαλπίσματος ή τη δύναμη και τη μελωδικότητα της φωνής και διαγωνισμοί ραψωδών.  

Κάποιοι από τους γυμνικούς αγώνες ήταν δόλιχος παίδων και ανδρών, δηλ. αγώνες δρόμου αντοχής, κατά τους οποίους οι δολιχοδρόμοι για να εξοικονομήσουν δυνάμεις δεν κουνούσαν τα χέρια τους, αλλά κρατούσαν τους βραχίονες κολλημένους στον κορμό. Η απόσταση αυτών των δρόμων κυμαινόταν από 1300 περίπου μέτρα μέχρι 4500 μέτρα. 

 Διεξαγόταν το παγκράτιο παίδων, δηλ. αγώνες πυγμαχίας  και πάλης, και το πένταθλο ανδρών, που περιλάμβανε άλμα, δίσκο, στάδιο, ακόντιο και πάλη. 

 Οι ιππικοί αγώνες μεταξύ άλλων περιείχαν τον αποβάτη αγώνα, κατά τον οποίο ο πλήρως οπλισμένος αθλητής πηδούσε από κινούμενο άρμα και συνέχιζε πεζός με αγώνα δρόμου, τη συνωρίδα πώλων, και τη συνωρίδα τελεία, δηλαδή αγώνα άρματος που το έσερναν δυο ίπποι, πώλοι στην πρώτη περίπτωση και αγώνες ταχύτητος  με άλογο ή πουλάρι.

     Για τη λατρεία του Διός Βασιλέως υπάρχουν επιγραφικές μαρτυρίες του 4ου αιώνα π.Χ., οι οποίες αναφέρονται σε νίκες αγώνων που πραγματοποιήθηκαν στα  Βασίλεια, καθώς και σε απελευθερώσεις δούλων που αφιερώνονταν στον Δία Βασιλέα και στον Τροφώνιο. 

 

Στη διάρκεια της γιορτής σχηματιζόταν πομπή  από παρθένες κανηφόρες. Αυτές ήταν νέες που είχαν το τιμητικό αξίωμα να μεταφέρουν πάνω στο κεφάλι τους τα ιερά κάνιστρα, που είχαν  μέσα τα ιερά αντικείμενα για το τελετουργικό. Οι νέες πριν την πομπή έπρεπε να εξαγνιστούν στις πηγές της Έρκυνας.  Όπως  μας λέει  ο Πλούταρχος η παρθένος Αριστόκλεια, από την Αλίαρτο, είχε λουστεί στις πηγές της Έρκυνας προκειμένου να «κανηφορήσει τω Διί τω Βασιλέα».

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Σύμφωνα με το συγγραφέα και ερευνητή κ. Στάθη Βαλλά στο ανατολικό τμήμα του γήλοφου,του Προφήτη Ηλία   υπάρχει μια έκταση με ιδιαίτερη σημασία. Υπάρχει ένα ήδη διαμορφωμένο αρχαίο τέμενος.  Εκεί διασώζεται ένας αρχέγονος βωμός, και ένα ιερό δέντρο. "Αρχέγονος πυριτολιθικός Βωμός, σε δυώνυμη ζεύξη, με ένα αείζωο Ιερό Δέντρο. Έναν Ερινεό. Μια Αγριοσυκιά.

Ο Ερινεός είναι το Ιερό Δέντρο των Θρησκευτικών Επιφανειών. Έχει σταθερή και αναπόσπαστη παρουσία σε όλα τα Θρησκευτικά Συστήματα. Από την αρχαία Ελλάδα, την Αμερική, την Πολυνησία, μέχρι τον Βουδδισμό, και τον Χριστιανισμό. Αυτό λοιπόν το εκπληκτικό και μοναδικό Ιερό Δέντρο, που έφτασε ζωντανό από την αρχαιότητα, ως την σημερινή εποχή, οι αρχαίοι ιερείς, το είχαν σε χρήση κατά το Δρώμενο, που συνέβαινε κάποτε στο Μαντείο του Τροφωνίου. 

Πάνω στον αρχέγονο Βωμὸ, και κάτω από το ἀείζωο Ἱερὸ Δέντρο, τον Ερινεό, σήμερα, διακρίνεται σκαλισμένη μία γνωστὴ ἀπὸ τον Ὅμηρο ‘’βώμειος ἔδρη.’’ Δηλ. μια βάση μικρού ξόανου πάνω σε βωμό. Προτάθηκε ὅτι σ’ αυτήν ἀκριβῶς την συγκεκριμένη έδρη – βάση, ἦταν τοποθετημένο τὸ ξόανο του Τροφώνιο, το οποίο φερόταν ως έργο του μυθικού Δαίδαλου, και το οποίο αναφέρεται από τον Παυσανία".  

 

Βιβλιογραφία: 

 

• Παυσανίου Ελλάδος Περιηγήσεις - Εκδοτική Αθηνών 

• Αναστασία Γκαδόλου: Εισήγηση της αρχαιολόγου στο Συνέδριο της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών το 2000  με θέμα "Ο ναός του Διός Βασιλέως   

• Βαλλάς Στάθης: "Το άντρο του Τροφωνίου"

•  Νικολάου Άννα: Οι γιορτές της αρχαίας Βοιωτίας