Μαντείο Πτώου Απόλλωνα - Πτώια

Το όρος Πτώον βρίσκεται 3 χιλιόμετρα από το Ακραίφνιο και η ψηλότερη κορυφή του είναι 720 μ. Για την ονομασία του υπάρχουν τρεις εκδοχές:

1. Η πρώτη εκδοχή βασίζεται σε ένα μύθο ο οποίος αναφέρει ότι ο Απόλλωνας απέκτησε από τη Ζευξίππη δύο γιους, τον Πτώο και τον Ακραιφέα. Ο πρώτος έδωσε το όνομά του στο όρος και ο δεύτερος στην πόλη.
2. Η δεύτερη εκδοχή βασίζεται στον Παυσανία ο οποίος γράφει ότι ο Πτώος ήταν γιος του Αθάμαντα και της Θεμιστούς. Ο Πτώος ήταν τοπικός ήρωας και θεός, παραμερίστηκε από τον Απόλλωνα. Επειδή όμως οι κάτοικοι της περιοχής δεν λησμόνησαν τον ήρωά τους αποκάλεσαν το θεό "Απόλλωνα Πτώο".
3. Και μια τρίτη εκδοχή αναφέρει ότι όταν η Λητώ κατέφυγε στο όρος για να γεννήσει τα παιδιά που είχε με το Δία, τρόμαξε από κάποιο αγριογούρουνο που παρουσιάστηκε ξαφνικά μπροστά της, δηλαδή "επτοήθη" και έτσι το όρος Πτώον .

Τρία χιλιόμετρα ανατολικά του Ακραίφνιου και κάτω από μια βραχώδη προεξοχή του όρους Πτώου, στη θέση Περδικόβρυση, δίπλα από το σημερινό εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής ήταν κτισμένος ο ναός του Πτώου Απόλλωνα. Μαζί με το ναό λειτουργούσε και μαντείο του θεού που χαρακτηριζόταν "πολύφωνο", επειδή έδινε χρησμούς και σε μη Ελληνική γλώσσα και "αψευδές" δηλαδή αλάθητο στους χρησμούς.

Την περίοδο 1885 - 1888, το έτος 1891 και συμπληρωματικά το έτος 1903 έγιναν ανασκαφές από τη Γαλλική Αρχαιολογική σχολή όπου ήρθαν στο φως σημαντικά ευρήματα, τα οποία έριξαν φως στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία. Το κτιριακό συγκρότημα που ήρθε στο φως βρισκόταν σε υψόμετρο 370 μ. και απλωνόταν σε τρία επίπεδο και περιελάμβανε:

1. Α. Το ναό του Απόλλωνα.Ο ναός στην αρχή, κατά πάσα πιθανότητα, ήταν ξύλινος (7ος αι. π.Χ.) με επένδυση από πηλό στις πλευρές, που ήταν εκτεθειμένες στις ατμοσφαιρικές μεταβολές, βόρεια, νότια και δυτική. Προοδευτικά τα τμήματα του ναού που πάθαιναν ζημιές και καταστροφές, τα αντικαθιστούσαν με τοίχους από πώρινους λίθους. ώστε γύρω στο 550 - 500 π.Χ. να έχει γίνει όλος ο ναός πώρινος, επενδεδυμένος εσωτερικά μα πώρινες πλάκες. Από το ναό βρέθηκαν και σώζονται τα πώρινα θεμέλιά του και μέρος από την εσωτερική πλακόστρωση
   Ο ναός είχε διαστάσεις, κατά τον ακαδημαϊκό Αναστάσιο Ορλάνδο, 24,72 Χ11,65 μ. και κατά τον κ. M. Holleaux (Ολώ) 23,33Χ11,80 μ. Ήταν δωρικού ρυθμού και περιβάλλονταν από κιονοστοιχίες σε όλες τις πλευρές. Κατά την άποψη του Ορλάνδου είχε 13 κίονες σε κάθε μακρά πλευρά και 6 σε κάθε στενή πλευρά. Ο κύριος ναός - σηκός, είχε διαστάσεις 4Χ12 και περιλάμβανε μόνο δίστηλο πρόναο με διαστάσεις 2,65 Χ3,10. Το δάπεδο του ναού ήταν στρωμένο με μεγάλες πλάκες, μερικές από αυτές είχαν διαστάσεις 0,89Χ0,94. Ο ναός είχε γλυπτικό διάκοσμο τόσο στη ζωοφόρο, όσο και στα αετώματα, είχε επίσης χρώμα στα γείσα, υδρορροή κλπ.
   Ο ναός υπήρχε μέχρι την καταστροφή των Θηβών από τον Μ. Αλέξανδρο και τους Μακεδόνες κατά το έτος 335π. Χ.. Ο Παυσανίας μας πληροφορεί ότι μέχρι τότε λειτουργούσε το μαντείο και επομένως και ο ναός. Αφού διακόπηκε η λειτουργία του μαντείου θα πρέπει να είχε καταστραφεί και ο ναός. Όταν όμως η Θήβα ανοικοδομήθηκε το 315 π.Χ. από τον Κάσσανδρο, ένας από τους επιγόνους του Μ. Αλεξάνδρου, πιστεύεται ότι ανοικοδομήθηκε και ο ναός. Έτσι κατά το το 310 π. Χ. στη θέση του παλιού ναού κτίστηκε καινούριος με τις ίδιες διαστάσεις και με υλικό από πώρο.
   Από τις ανασκαφές στο χώρο αποκαλύφθηκε μια σειρά πανέμορφων Κούρων που κοσμούν σήμερα τα Μουσεία της Θήβας και της Αθήνας. Εκτός από τους Κούρους βρέθηκαν επιγραφές που αναφέρουν τη λατρεία προς τον Απόλλωνα, τη διαχείριση του ναού του, τους τελούμενους προς τιμήν του αγώνες καθώς και χάλκινα και μαρμάρινα αναθήματα, τρίποδες κ.ά.

   2. Το σπήλαιο ήταν μια θολωτή κατασκευή, σε βάθος 5-6 μέτρα ώστε να μην είναι ορατή από τους πιστούς η προφητική τελετουργία. Το σπήλαιο βρισκόταν στα νότια του ναού του Απόλλωνα. Κοντά στο ναό υπήρχε πηγή της οποίας το νερό μεταφερόταν μέσω ενός πήλινου αγωγού, που ήταν εγκαταστημένος περίπου στην επιφάνεια του εδάφους, στο σπήλαιο. Στην οροφή του σπηλαίου ήταν προσαρμοσμένος ένας μεταλλικός αγωγός που έφερνε το νερό μέσα.   Στο μαντείο του Πτώου Απόλλωνα υπηρετούσαν μόνο προφήτες και μάντεις. Τα χρησμοδοτικά λόγια τα ερμήνευαν οι ιερείς και απέδιδαν σε πινακίδα το χρησμό. Ο Προφήτης και ο Μάντης "μαντεύονταν" μέσα στο σπήλαιο πίνοντας από το "αγιασμένο" και μαντικό νερό της πηγής και κάνοντας συγχρόνως μυστικές τελετουργίες.  Οι διαδικασία της χρησμοδοσίας ακολουθούσε το ίδιο ίσως τυπικό που ίσχυε και στα άλλα μαντεία. Όσοι επιθυμούσαν να συμβουλευτούν το θεό έπρεπε να πάνε με αγνότητα σκέψης και να υποβληθούν σε κάθαρση, σωματική και ψυχική κάνοντας ιδιαίτερη νηστεία και προσευχή. Ο μάντης έδινε τους χρησμούς με φωνές και ασυνάρτητες λέξεις, έμπειροι όμως ιερείς διατύπωναν σωστά το χρησμό.  

   Το μαντείο λειτουργούσε και κατά τη ρωμαϊκή εποχή, η δε φήμη του είχε εξαπλωθεί όχι μόνο σ' όλη την Ελλάδα αλλά και στην Ασία.Ήταν το πιο αρχαίο, πλούσιο και φημισμένο για τους αλάνθαστους χρησμούς του. Ο πρώτος ιερέας του ναού αναφέρεται ο Τήνερος, γιος του Απόλλωνα και της Μελίας.Η αίγλη του ναού ήταν μεγάλη. Προσκυνητές από όλη την Ελλάδα συνέρρεαν εδώ με τα αναθήματά τους. Η φήμη του είχε διαδοθεί πέρα από το Αιγαίο και πολλοί πιστοί επισκέπτονταν το ναό του Πτώου Απόλλωνα.

   Όταν ολοκληρώνεται η υποδούλωση της Ελλάδας στους Ρωμαίους αρχίζει να σημειώνει κάμψη και η δραστηριότητα των μαντείων. Το μαντείο του Πτώου Απόλλωνα θα διατηρηθεί μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 2ου αι. μ.Χ. Είναι όμως βέβαιο ότι δεν υπήρχε το 150 μ.Χ. όταν πέρασε από τη Βοιωτία ο Παυσανίας.
   
   
   Άλλες κτηριακές εγκαταστάσεις:
   
   
   Α. Ο ναό της Προναίας Αθηνάς. Ήταν ένας μικρός ναός που βρισκόταν ανατολικά του ναού. Είχε διαστάσεις 4,30 Χ6,70 . Ο ναός αυτός αποτελεί ένα είδος συμβολικής αντιγραφής του ναού της Προναίας Αθηνάς στους Δελφούς.
   Β. Το θέατρο. Εμπρός από την ανατολική πλευρά του ναού του Απόλλωνα υπήρχε μια πλατεία όπου βρισκόταν το θέατρο στο οποίο τελούνταν κάθε πέντε χρόνια τα Πτώϊα.
   Γ. Εγκαταστάσεις για τους θεωρούς. Κάτω από το ναό του Απόλλωνα υπήρχαν κτιριακές εγκαταστάσεις για τη διαμονή των θεωριών και λουτρά για τη συμβολική κάθαρσή τους και την όλη τους προετοιμασία για την επαφή με το θεό.
    Δ. Οικοδομήμτα για τους ιερείς και τους δημόσιους λειτουργούς. Κάτω από το ναό και πολύ κοντά του υπήρχαν κτίρια στα οποία διέμεναν οι άρχοντες και οι λειτουργοί του ιερού, ίσως και οι αντιπρόσωποι των βοιωτικών πόλεων οι οποίοι έρχονταν να παρακολουθήσουν τα Πτώϊα ή να προσφέρουν αφιερώματα στον Απόλλωνα. Στα κτίρια αυτά έμεναν και πιστοί που πήγαιναν να ζητήσουν χρησμό.
   
   
   
   
   Ε. Δεξαμενή νερού και Λουτρά. Πιο κάτω από τα κτίρια διαμονής, υπήρχε μια δεξαμενή νερού, στενόμακρη και χωρισμένη σε επτά διαμερίσματα, επιχρισμένα με ειδικό κονίαμα. Ήταν κτισμένη με πέτρες σχεδόν ίδιου μεγέθους η καθεμία. Εκεί κοντά ήταν και τα λουτρά. Στη δεξαμενή διοχετευόταν και το νερό που πήγαινε από την πηγή στο σπήλαιο. Σήμερα βλέπουμε ένα μέρος της δεξαμενής καθώς και έναν αποχετευτικό αγωγό.
     
    Τα Πτώϊα
    
   Τα Πτώϊα ήταν αγωνίσματα πνευματικού ενδιαφέροντος που τελούνταν κάθε πέντε χρόνια. Από μια επιγραφή που βρέθηκε πληροφορούμαστε ότι κατά τον πρώτο αιώνα π.Χ. τελούνταν τα αθλήματα του Σαλπιστή, Κήρυκος, ραψωδού, Ποιητή Επών, Αθλητή και Κιθαρωδού. Τα αγωνίσματα διεξάγονταν στο θέατρο. Πριν αρχίσουν τα αγωνίσματα έπρεπε να έχει προηγηθεί:
   1. Η κήρυξη της εκεχειρίας.Για την ασφαλή διεξαγωγή των αγώνων και την ασφάλεια της περιοχής της Ακραιφίας και του Πτώου άρχιζε εκεχειρία από τις 15 Ιουλιου ( Ιπποδρόμιος μήνας του Βοιωτικού ημερολογίου) μέχρι τις 15 Αυγούστου, σύμφωνα με το δόγμα των αμφικτιονιών κρατούσε ένα μήνα. Στο διάστημα αυτό σταματούσε κάθε πολεμική και εχθρική ενέργεια και ο τόπος βρισκόταν σε κατάσταση αναγκαστικής ειρήνης.
    2. Η επίσημη θυσία. Στην επίσημη θυσία συμμετείχαν οι θεωροί, δηλαδή οι επίσημοι απεσταλμένοι του Βοιωτικού Κοινού και της πόλης της Ακραιφίας.
   Στη συνέχεια ετελούντο τα αγωνίσματα στο θέατρο όπου και αναδεικνύονταν οι νικητές, οι οποίοι βραβεύονταν με στεφάνι μπροστά στη θυμέλη και γι' αυτό το αγώνισμα λεγόταν "στεφανίτης θυμελικός αγών"ή θεατρικό αγώνισμα επειδή γινόταν στη θεατρική σκηνή.
   Μετά τους αγώνες ακολουθούσαν μεγάλες εορταστικές εκδηλώσεις με χορούς, όπως ο συρτός που από τότε έφτασε και στα δικά μας χρόνια. με δείπνα, διανομή γλυκών, χρημάτων, φαγητών κ.ά. Τα ονόματα των νικητών χαράσσονταν σε λίθινες στήλες τις οποίες έστηναν στο ιερό.
   Όταν ήταν αυτοκράτορας ο Καλιγούλας τα Πτώϊα σταμάτησαν για 30 χρόνια. Όταν ξανάρχισε η λειτουργία τους με καινούριο όνομα τα "Μεγάλα Πτώϊα και Καισάρεια"τα αγωνίσματα αναμορφώθηκαν και απέκτησαν μεγάλη λαμπρότητα. Αυτό έγινε όταν ήταν αγωνοθέτης ο Ακραίφιος πολίτης Επαμεινώνδας Επαμεινώνδου.
   Μετά το τέλος των αγώνων αυτός και η σύζυγός του Νωτία πρόσφεραν γεύματα και δείπνα και πλούσιες παροχές στους συνέδρους, θεωρούς και κατοίκους της πόλης, ξοδεύοντας πολλά χρήματα από τη μεγάλη περιουσία του.
    
   Πηγές: 
   Παυσανίας: Βοιωτικά 
   Κ. Ανδρίτσος: Ακραιφία
   Θ Δάλκας: Λειβαδιά- τόμος Γ΄
   
   Χαραλ. Γ. Αγγέλου: Κωπαΐδα- Ιστορία -Λαογραφία