Ο θεός Πάνας

Ο Πάνας ήταν ο θεός των αγρών, των βουνών, των κοπαδιών και γενικά της άγριας φύσης. Είχε κεφάλι και κορμό άνδρα, πόδια τράγου, κέρατα και μυτερά αυτιά, τριχωτός  σ’ όλο του το σώμα, με ένα πλατύ γέλιο στα χείλη, θορυβώδης αλλά και φίλος της ερημιάς, ψυχή κάθε ραχούλας , σύδεντρου, βουνοκορφής,  πηγής και ρυακιού, σύντροφος και προστάτης των βοσκών και των κυνηγών, χαρωπός συνοδός της Κυβέλης και του Διονύσου, μπεκρής, χορευταράς και μάστορας του αυλού, ακούραστος επιβήτορας των κατσικιών αλλά και λάγνος εραστής νυμφών και αγοριών, ήταν ο Παν, γέννημα θρέμμα της ορεινής Αρκαδίας. Γεννήθηκε στο όρος Κυλλήνη της Αρκαδίας.

Σύμφωνα με τους πιο γνωστούς μύθους ο Παν ή δεν είχε γονείς ή ήταν γιος του Αρκάδα, ή του Ουρανού και της Γης ή του  Κρόνου και της Ρέας ή του  Ερμή και της Δρυόπης.  

Στον Ομηρικό ύμνο « Είς Πάνα» αναφέρεται ότι όταν τον αντίκρισε η μητέρα του, τρόμαξε από τη μορφή του και τον εγκατέλειψε. Ο Ερμής είδε τη σκηνή, έτρεξε στο παιδί του, το πήρε αγκαλιά και το πήγε στον Όλυμπο, όπου οι θεοί το καλοδέχτηκαν και πιο πολύ ο Διόνυσος που τον έκανε και φίλο του.

Ο Πάνας _ Ρώμη

Άλλοι έλεγαν ότι ο Πάνας ήταν δίδυμος αδελφός του Αρκάδα, του γενάρχη των Αρκάδων, και ότι είχε ανατραφεί μαζί με τον Δία πάνω στην Ίδη της Κρήτης, ακόμα ότι, σαν φίλος του Δία, από τα νηπιακά του χρόνια, στάθηκε στο πλευρό του κατά την Τιτανομαχία ή την Γιγαντομαχία και ότι με τις άγιες κραυγές του, που γέμιζαν τις χαράδρες και τους λόγγους, έσερνε πανικό στους αντιπάλους  των Ολύμπιων θεών- η ίδια η λέξη πανικός παράγεται  από τον Πάνα.  Αυτή η ενέργεια του Πάνα πίστευαν ότι είχε επαναληφθεί στη μάχη του Μαραθώνα, όπου ο Πάνας  με τις άγριες κραυγές του έσπειρε πανικό στους Πέρσες.  Γι αυτό οι Αθηναίοι και οι άλλοι Έλληνες τον τίμησαν ιδιαίτερα και διέδωσαν τη λατρεία του, μάλιστα έπλασαν το μύθο ότι ο Παν με μία από τις νύμφες, την Ευφήμη,  είχε γιο τον Κρότο.     

Ο Πάνας ζούσε στην Αρκαδία, όπου φύλαγε κοπάδια ζώα, μεγάλα και μικρά, και μελίσσια, έπαιρνε μέρος στα ξεφαντώματα των ορεινών Νυμφών και βοηθούσε τους κυνηγούς να βρίσκουν τα θηράματά τους. Ήταν γενικά καλότροπος και τεμπέλης, αγαπούσε πολύ τον απογευματινό ύπνο, εκδικιόταν αυτούς που του τον τάραζαν βγάζοντας μέσα στο σπήλαιό του μια αιφνίδια κραυγή που έκανε τις τρίχες να σηκώνονται στο κεφάλι των ενοχλητικών. 

Οι κάτοικοι της αρκαδικής Φιγάλειας έλεγαν ότι μια φορά που η Δήμητρα είχε εξαφανιστεί  από το πρόσωπο της γης, από την αρπαγή της κόρης της ή για το βιασμό της ίδιας από τον Ποσειδώνα, και για πολύν καιρό κανείς, ούτε άνθρωπος ούτε θεός, δεν ήξερε που βρισκόταν η θεά, στη γη δεν φύτρωνε τίποτε και οι άνθρωποι πέθαιναν από λιμό, ο Πάνας ήταν εκείνος που κατάφερε να την ανακαλύψει κρυμμένη μέσα σε ένα σπήλαιο έξω από την Φιγάλεια, μαυροφορεμένη και απαρηγόρητη από τη θλίψη της. Έτρεξε αμέσως στο Δία για να του αναφέρει τον τόπο που ήταν κρυμμένη. Αυτός έστειλε τις Μοίρες, που με πολύ κόπο την έπεισαν να περιορίσει την οργή και τη λύπη της και να ξαναγυρίσει κοντά στους θεούς και στους ανθρώπους, που την αγαπούν και την τιμούν.  

Ο Πάνας και η Σύριγγα  

   

Ο Πάνας και η Σύριγγα

Μήτε ο τρανός Πάνας δεν γλύτωσε από τις σαϊτιές του χρυσόφτερου Έρωτα. Αγάπησε μια νύμφη εξαιρετικά όμορφη, που τη λέγανε Σύριγγα. Ήταν πολύ περήφανη κι απόδιωχνε τον καθένα που την αγάπα. Η καλύτερή της απασχόληση ήταν το κυνήγι, όπως και η θεά Άρτεμη. Πολλές φορές την παίρναν κιόλας για την Άρτεμη, τόσο όμορφη ήταν η νεαρή νύμφη με το κοντοφούστανό της, με τη σαϊτοθήκη στον ώμο και το δοξάρι στα χέρια. Μοιάζανε οι δυο τους σαν δυο σταγόνες νερό  μόνο που το δοξάρι της νύμφης ήταν από κέρατο, ενώ της τρανής θεάς ήταν ολόχρυσο. 

  Ο Πάνας ήταν γνωστός για τη λάγνα φύση του και συχνά κυνηγούσε νύμφες. Μια μέρα έβαλε στο μάτι τη Σύριγγα και την κάλεσε να κοιμηθεί μαζί του. Η Σύριγγα το έβαλε στα πόδια και ο Πάνας την κυνήγησε. Η όμορφη νύμφη έφτασε στον ποταμό Λάδωνα τον οποίο δεν μπορούσε να περάσει. Συνειδητοποιώντας τι την περίμενε αν την έπιανε ο Πάνας, ζήτησε από τις νύμφες του ποταμού να τη σώσουν. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ζήτησε από τον ίδιο τον Λάδωνα να τη σώσει από τα χέρια του Πάνα. Όποια από τις δύο εκδοχές κι αν ισχύει, η Σύριγγα σώθηκε, καθώς την ώρα που την άρπαζε ο Πάνας, μεταμορφώθηκε σε καλαμιά. Ο Πάνας αναστέναξε απογοητευμένος. Τότε άκουσε την ανάσα του που πέρασε από το κούφιο καλάμι και γοητεύτηκε από τον ήχο. Ο Πάνας έκοψε καλάμια και τα ένωσε, φτιάχνοντας το σουραύλι το οποίο ονόμασε σύριγγα, στη μνήμη του χαμένου του έρωτα. Ο Πάνας περνούσε την ώρα του με περιπλανήσεις στην άγρια φύση, παίζοντας μελωδίες με τη σύριγγά του, προσέχοντας τους βοσκούς και τα κοπάδια τους και αναζητώντας ερωτικές απολαύσεις.

Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

 Η μουσική κόντρα με τον Απόλλωνα 

Πολύ καμάρωνε ο Πάνας για τη  μουσική του ικανότητα στο παίξιμο της φλογέρας του, ώσπου κάποτε τόλμησε να προκαλέσει τον Απόλλωνα σε αγώνα. Ο Απόλλωνας κατέφθασε στο βουνό Τμώλο ντυμένος με πορφυρό μαντύα, έχοντας τη χρυσή του λύρα στο χέρι. Κριτής ήταν ο θεός του βουνού Τμώλος. Άρχισε  να παίζει πρώτος ο Πάνας.  

Στις βουνοπλαγιές αντιλαλούσαν οι απλές και γλυκές μελωδίες από τη τσομπάνικη φλογέρα του. Μόλις τελείωσε το τραγούδι του, ήρθε η σειρά του Απόλλωνα. Οι νότες που έβγαιναν από τις χρυσές χορδές της λύρας του και μάγεψαν όσους άκουγαν το τραγούδι. Οι χρυσές χορδές της λύρας του ηχούσαν μεγαλόπρεπα μες την απόλυτη σιγή, όπου είχε βυθιστεί η πλάση ολάκερη ξεχύνονταν ακράτητα μια ουράνια μελωδία. Τέλειωσε και ο Απόλλωνας, έσβησαν και οι τελευταίοι ήχοι της λύρας. Ο θεός του βουνού Τμώλου ανακήρυξε νικητή τον Απόλλωνα.Όλοι δοξάσανε τον τρανό λυράρη θεό. Μονάχα ο Μίδας δεν έδειχνε ενθουσιασμό για το τραγούδι του και παινούσε την απλή μουσική του Πάνα.  

Φρένιασε ο Απόλλωνας κι άρπαξε τ' αυτιά του βασιλιά και του τα τράβηξε. Από τότε ο Μίδας απόμεινε με αυτιά γαϊδάρου, που προσπαθεί να τα κρύψει κάτω από ένα μεγάλο σαρίκι. Ο Πάνας νικημένος από τον Απόλλωνα, χώθηκε  λυπημένος ακόμα πιο βαθιά στα λαγκάδια. Εκεί συχνά αντηχούνε οι τρυφεροί και θλιμμένοι ήχοι της αγαπημένη του σύριγγας.

Πάνας και Πίτυς

Πάνας και Πίτυς

Άλλη νύμφη που μεταμορφώθηκε σε δέντρο για να αποφύγει τον Πάνα ήταν η Πίτυς,  δηλαδή η Πεύκη, γι’ αυτό και ο Πάν συνήθιζε να στολίζει το κεφάλι του με τα κλαδιά της.

Nymphenburg Palace Park στο Μόναχο, The Pan Group, Peter Simon Lamine (1815)

Ο Πάνας και  η Ηχώ. 

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία η ορειάδα νύμφη Ηχώ  διδάχτηκε στον Ελικώνα το τραγούδι και τον αυλό και τη σύριγγα από τις ίδιες τις μούσες καλλίφωνη και εξαιρετική μουσικός, η Ηχώ συναγωνιζόταν τον Πάνα, που μάλλον δεν τον άφηνε, όπως θα δούμε, αδιάφορο. Το εντυπωσιακό φαινόμενο του αντίλαλου ερμηνεύτηκε πρώτα από τη μυθολογία, όπως και τόσα άλλα πράγματα, πριν η ανθρωπότητα περάσει στην εποχή της επιστήμης και του ορθολογισμού και η «πετρήεσσα» κόρη, όπως την αναφέρει σε ένα από τα επιγράμματά του (16, 154, 1) ο Λουκιανός, να γίνει το σύμβολό του (του αντίλαλου): 

 Ἠχὼ πετρήεσσαν ὁρᾷς, φίλε, Πανὸς ἑταίρην,/ ἀντίτυπον φθογγὴν ἔμπαλιν ᾀδομένην,/ παντοίων στομάτων λάλον εἰκόνα, ποιμέσιν ἡδὺ / παίγνιον, ὅσσα λέγεις, ταῦτα κλύων ἄπιθι. 

(σε ελεύθερη μετάφραση: Την Ηχώ που στ’ άγρια βράχια κατοικεί βλέπεις, διαβάτη, τη σύντροφο και φίλη του Πανός που λέξεις επαναλαμβάνει και ήχους αναπαράγει. Είναι η πιστή εικόνα όλων των φωνών, γλυκό παιχνίδι των ποιμένων. Και σαν τι είπες άκουσες, το δρόμο σου να πάρεις.)

Την Ηχώ τη θέλει ο μύθος (μια τουλάχιστον εκδοχή του) να ζει μακριά από τους ανθρώπους και να αποφεύγει κάθε είδους συναισθηματικό πάρε-δώσε, όπως θα λέγαμε σήμερα, μαζί τους· ούτε και με τους θεούς, όμως, ήθελε να έχει πολλά πολλά και αυτό εξόργισε τον Πάνα, γιατί ο έρωτάς του δεν έβρισκε ανταπόκριση. Έτσι ο τραγοπόδαρος θεός ενέπνευσε μανία στους βοσκούς εναντίον της Ηχούς με αποτέλεσμα να διαμελίσουν τη δύστυχη νύμφη και να διασκορπίσουν τα μέλη της στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Η πονόψυχη όμως Γαία άρχισε να περισυλλέγει τα διασκορπισμένα μέλη και να τα θάβει. Όμως ακόμα και μετά τον θάνατό της η Ηχώ δεν έχασε την ιδιότητα της αναπαραγωγής των ήχων. Ό,τι άκουγε, το επαναλάμβανε και αυτό σε κάθε τόπο που ήταν θαμμένο, με τη φροντίδα της Γαίας, κάποιο από τα μέλη του σώματός της ‒ με άλλα λόγια παντού! Πέρα, όμως, από την ερωτική περιφρόνηση ο Πάνας μπορεί να εκδικήθηκε από ζήλια μόνο και μόνο επειδή η Ηχώ ήταν καλύτερη μουσικός από την αφεντιά του.

Σύμφωνα με άλλο μύθο η Ηχώ δεν είχε  αυτό το άδοξο τέλος, αλλά ζευγαρώθηκε μαζί του και γέννηση την Ίυγγα, που η Ήρα για λόγους ερωτικής αντιζηλίας τη μεταμόρφωσε σε σουσουράδα, ενώ την ίδια η Ηχώ λένε ότι πέθανε από τον καημό της όταν δεν βρήκε ανταπόκριση στον έρωτά της για τον Νάρκισσο.  

Η Σύριγξ καταδιωκόμενη από τον Πάνα, έργο του Νικολά Πουσέν

Ο Πάνας και η Σελήνη 

Η μεγαλύτερή του επιτυχία στον έρωτα ήταν η αποπλάνηση της Σελήνης, που ο Παν κατόρθωσε μεταμφιέζοντας τη μαλλιαρή μαύρη γιδίσια εμφάνισή του με καλοπλυμένο άσπρο μαλλί, γνωρίζοντας ότι η θεά συνήθιζε να παίζει με τα πρόβατα. Η Σελήνη δεν κατάλαβε ποιος ήταν, δέχτηκε να καβαλήσει στη ράχη του, και τον άφησε να της κάνει όλα του τα κέφια. 

Κομπάζοντας για τις ερωτικές επιτυχίες του ο Παν έλεγε πως είχε κοιμηθεί με όλες τις μαινάδες της ακολουθίας του Διονύσου. 

Για το θάνατο του Πάνα μιλούσαν οι Έλληνες στα στερνά χρόνια  του αρχαίου κόσμου.  Η είδηση του θανάτου δόθηκε σε κάποιον Θαμούν, έναν θαλασσινό, που ταξίδευε με πλοίο για την Ιταλία και βρέθηκε κοντά στους Παξούς. Θεϊκή φωνή φώναξε πέρα από τη θάλασσα: «θαμού, ακούς; Όταν θα φτάσεις στο Παλώδες, κοίταξε να αναγγείλεις ότι ο μέγας θεός Πάνας πέθανε!» Αυτό έκανε ο Θαμούς και η είδηση έγινε δεκτή  από την παραλία με θρήνους και κοπετούς.   (Πλούρχος Περί των εκλελοιπόντων χρηστηρίων 17 ) 

Νικολά Πουσέν - Web Gallery of Art

 Η λατρεία του Πάνα

Όπως είναι φυσικό, στην αρχή ο Παν λατρευόταν στην Αρκαδία στο όρος που γεννήθηκε ως ποιμενικός και νόμιος δευτερεύων θεός, εξ ού και παλαιότερα η Αρκαδία λεγόταν Πανία. Στο Λύκαιο υπήρχε ο αρχαιότερος ναός αφιερωμένος στον Πάνα και τη Σελήνη. Αργότερα στη Λυκόσουρα δημιουργήθηκε σημαντικός ναός του Πανός, στον οποίο ασκούσαν -όπως σημειώνει ο Παυσανίας- και μαντική. 
 Σταδιακά ο Παν λατρεύτηκε και από τους αλιείς, εξ ου και η προσωνυμία "Παν ο Άκτιος" ή "Παν Άκτιος" και δημιουργήθηκαν παράλια ιερά, κυρίως σε αλιευτικά καταφύγια της αρχαιότητας.

Οι Αθηναίοι τον θεώρησαν σημαντικό συντελεστή στη νίκη τους κατά των Περσών έτσι  ο Παν απέκτησε και τον χαρακτήρα πολεμικής θεότητας. Σύμφωνα με διηγήσεις των Μαραθωνομάχων, ο θεός με τις άγριες κραυγές του έσπειρε τον πανικό στους Πέρσες, για αυτό και η λέξη πανικός ετυμολογείται από τον Πάνα. Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς το πρόσωπό του, οι Αθηναίοι ίδρυσαν   πολλά σπήλαια (άντρα). Μεταξύ αυτών είναι το σπήλαιο της βορειοδυτικής πλευράς του βράχου της Ακρόπολης της Αθήνας, ένα άλλο στη Πάρνηθα, ένα τρίτο στο Μαραθώνα και ένα τέταρτο στη Βάρη το λεγόμενο "Σπήλαιο του Νυμφολήπτου ή Αρχεδήμου". Πολλοί λόφοι στην Αττική πήραν το όνομά του.

Σπήλαιο Πανός στην Ακρόπολη ( φωτ.: https://www.archaiologia.gr)

 

 

 

 

 Επίσης το Πάνειο ή Πανείο όρος, βορειοανατολικά της Βάρης καθώς και ο λόφος ο λεγόμενος σήμερα "Πανί" στην περιοχή Αλίμου ήσαν τόποι αφιερωμένοι στον Πάνα. Επίσης ο Παν λατρευόταν στην Αίγινα, στο Άργος, στη Ψυττάλεια, στη Σικυώνα, στη Τροιζήνα, στον Ωρωπό, στη Μεγαλόπολη, στο Κωρύκειο άντρο και κυρίως στην Πιάνα Αρκαδίας καθώς το χωριό πήρε την ονομασία του από το θεό.

Στο χωριό Πιάνα υπάρχει η σπηλιά του Πανός, την οποία μπορεί κανείς να επισκεφτεί μόνο με τα πόδια ακολουθώντας το μονοπάτι ή, όπως χαρακτηριστικά μας ενημερώνουν και οι ταμπέλες, ένα "κατσικόδρομο" μέσω μιας διαδρομής απαράμιλλης ομορφιάς (η οποία ξεκινά από την πλατεία του χωριού).  Ο επισκέπτης κοιτάζοντας την είσοδο της σπηλιάς στο επάνω μέρος και διαγωνίως δεξιά μπορεί  να δει επάνω στο βράχο σχηματισμένη τη μορφή της θεότητας. Κατά το πρόσφατο παρελθόν η σπηλιά είχε χρησιμοποιηθεί από ντόπιους βοσκούς οι οποίοι έβρισκαν εκεί ένα καταφύγιο για να προστατευθούν οι ίδιοι και τα ζώα τους από την βροχή. Το μαύρο χρώμα, που ίσως κάνει εντύπωση στον επισκέπτη, στα τοιχώματα της σπηλιάς προέρχεται από τις φωτιές που άναβαν οι βοσκοί, για να ζεσταθούν το χειμώνα. 

Σπήλαιο Νυμφολήπτου   ή σπήλαιο Πανός στον Υμηττό( φωτ.: https://www.nou-pou.gr

)

 

Λατρεία όμως του Πανός υπήρχε και εκτός τού ελλαδικού χώρου. Συγκεκριμένα στην αιγυπτιακή πόλη Χέμμιν, την "Πανόπολη" των αρχαίων Ελλήνων, ο Παν ταυτιζόταν με τον θεό Μιν. Στην δε Ρώμη συνδυάστηκε με τον Λούπερκο, προς τιμή του οποίου γίνονταν τα Λουπερκάλια.

Στη ελληνιστική περίοδο οι Στωικοί φιλόσοφοι αλλά και οι Ορφικοί φιλόσοφοι ανήγαγαν τον Πάνα σε θεό του "σύμπαντος κόσμου" (εκ του παν = όλος, σύμπαν) και ιδεατή προσωποποίηση της Φύσης και των δυνάμεών της. Στους δε ύστερους χρόνους τής αρχαιότητας ο Παν θεωρήθηκε θνητή δαιμονική μορφή. Έτσι, με την έλευση του Χριστιανισμού, η μορφή του Πανός αντί της ιδεατής μορφής της υπαίθριας ζωής υιοθετήθηκε μεν, αλλά διαστρεβλωμένη ως μορφή του διαβόλου της κόλασης. 

Ο Παν στην τέχνη

Η Αφροδίτη απειλεί τον Πάνα με το σανδάλι της

Ο θεός Παν κατέχει ιδιαίτερη σημαντική θέση στην τέχνη. Τα ιερά του δένδρα ήσαν η δρυς και η πίτυς (βελανιδιά και πεύκο). Σύμβολά του η σύριγγα (ο αυλός του) και η σφενδόνη. Στις θυσίες πού τού πρόσφεραν περιλαμβάνονταν αγελάδες, κριάρια και πρόβατα καθώς γάλα και μέλι. Η αρχαία τέχνη τον απεικόνισε στις διάφορες ασχολίες του και σε ερωτικές σκηνές με τους Σατύρους, τον Ερμή και τον Διόνυσο. Σε αττικά αγγεία των κλασικών χρόνων σε ανάγλυφα εδώλια, νομίσματα, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, και σε σαρκοφάγους των ρωμαϊκών χρόνων, ο Παν κατέχει ιδιαίτερη θέση.

Σημαντικοί γλύπτες της αρχαιότητας έλαβαν τα θέματά τους από τον Πάνα, όπως ο Πραξιτέλης και ο Ζεύξις, μερικά των οποίων διασώζονται σε ρωμαϊκά αντίγραφα. Χαρακτηριστικό είναι το σύμπλεγμα του Πανός, που εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, όπου η Αφροδίτη απειλεί τον Πάνα με το σανδάλι της.

Στους νεότερους χρόνους ο Παν συνέχισε να αποτελεί έμπνευση καλλιτεχνών, όπως οι γλύπτες Φραγκαβίλα, Ροντέν και οι ζωγράφοι Ρομάνο, Ρούμπενς, Πουσέν και Πικάσο. 

Βιβλιογραφία:

·         Ελληνική Μυθολογία: Εκδοτικής Αθηνών

·         Οι Ελληνικοί Μύθοι: Ρόμπερτ Γκρείβς

·         Ο Πάνας : Βικιπαίδεια

·         Ο Πάνας και η Ηχώ (https://www.talcmag.gr/paidi/ixo-kai-narkissos/

Πάνας και Σύριγγα Jean-Baptiste-Marie Pierre, 146, oil on canvas, 35.5 x 55.5 in.

Άγαλμα του Πανός στην ιταλική πόλη Ποζιτάνο

 

 Πληροφορίες για το σπήλαιο του Νυμφολήπτου ή του Πανός στην ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.tilestwra.com/to-monadiko-spilaio-stin-ellada-me-skalismena-agalmata-sto-esoteriko-toy-vrisketai-ston-ymitto

Σπήλαιο του Νυμφολήπτου γνωστό και ως Σπήλαιο Πανός ή

και Σπήλαιο Αρχέδημου.