Ο Ησίοδος και τα έργα του

Ο Ησίοδος γεννληθηκε στην Άσκρα ή Άσκρα γύρω στο 700 ή 800 π.Χ. Δεν ήταν ευτυχισμένος με το χωριό όπου ζούσε, τη βοιωτική Άσκρα στην πλαγιά του Ελικώνα. Το θεωρούσε κακό τον χειμώνα και μίζερο το καλοκαίρι· ποτέ δεν το έβρισκε ευχάριστο. Η οικογένεια του καταγόταν από την αιολική Κύμη, στα παράλια της Μικράς Ασίας, αλλά εκεί τα πράγματα δεν πήγαν καλά. Καθώς ο πατέρας του, ο Δίας, ήταν άτυχος, αναγκάστηκε να παρατήσει τις θαλάσσιες εμπορικές επιχειρήσεις και να εγκατασταθεί στη Βοιωτία. Η λητερα του ήταν η Πυκιμήδη. Ο Ησίοδος εργάστηκε ως κτηνοτρόφος και αγρότης. 

Μια μέρα, καθώς έβοσκε πρόβατα, δέχτηκε το κάλεσμα των Μουσών και αποφάσισε να αφοσιωθεί στην ποίηση και την αλήθεια. Προφανώς διέθετε καλή παιδεία και είχε μεγάλη εξοικείωση με την Ιλιάδα - ίσως και με την Οδύσσεια. Σε αντίθεση με τον λίγο παλαιότερό του Όμηρο, που δεν δηλώνει ποτέ το όνομά του, αυτός συστήνεται με υπερηφάνεια και, ως έναν βαθμό, αυτοβιογραφείται.

Ο Ησίοδος πέθανε στην Άσκρα, αργότερα όμως τα λείψανά του ενταφιάστηκαν στην αγορά του Ορχομενού σύμφωνα με ένα χρησμό. Το έτος του θανάτου του είναι, όπως και της γέννησής του, άγνωστο.

Σύμφωνα με ένα θρύλο, που αναφέρει ο Πλούταρχος στα Ηθικά του, ο Ησίοδος είχε πάει στο σπίτι του Αμφιφάνους και τους Γανύκτορος, στην Οινόη της Λοκρίδος των Οζολών, και οι δύο αυτοί, που ήταν γιοι του Φηγέως, σχημάτισαν την πεποίθηση πως ο Ησίοδος είχε διαφθείρει την αδελφή τους Κλυμένη και τον σκότωσαν, μαζί με τον ακόλουθό του Τρώιλο. Οι φονείς τιμωρήθηκαν από τους Λοκρούς, που τους έριξαν στη θάλασσα και έθαψαν τον Ησίοδο κοντά στο Νέμειον. Οι Λοκροί προσπάθησαν να κρύψουν τον τάφο από τους Ορχομενίους, οι τελευταίοι όμως μπόρεσαν να τον βρουν, χάρη σε χρησμό της Πυθίας, που τους συμβούλευσε να ακολουθήσουν την πτήση μια κουρούνας.

Γύρω στο 750 π.Χ., όταν πέθανε ο Ησίοδος, ο Ορχομενός ερημώνεται από μεγάλη επιδημία. Κατά τον χρησμό της Πυθίας η επιδημία θα σταματήσει εάν μεταφερθούν τα οστά του Ησίοδου στον Ορχομενό. Αναζητούν λοιπόν και βρίσκουν τον τάφο του στην Άσκρη ( κατ’ άλλη εκδοχή στη Ναυπακτία), μεταφέρουν τα οστά και τα θάβουν κοντά στον τάφο του Μινύα που βρισκόταν στο κέντρο της αγοράς του Ορχομενού. Έτσι οι Ορχομένιοι με καμάρι δείχνουν, μέχρι και τα χρόνια του Παυσανία, τον τάφο του μεγάλου ποιητή. Κατά τον Παυσανία στον τάφο του Ησίοδου ήταν γραμμένοι στίχοι του Ορχομένιου ποιητή Χερσία.

“Πατρίδα του Ησίοδου ήταν η Άσκρη με τα πολλά σπαρτά, αλλά σαν πέθανε τα κόκκαλά του δέχτηκε η γη των εξαίρετων καβαλλάρηδων Μινυών. Η δόξα του στην Ελλάδα θα είναι μεγάλη, σαν γίνει κριτήριο για τους ανθρώπους η σοφία”.

Ο ποιητής αναφέρει στα  έργα του  ότι το χάρισμα της ποίησης δόθηκε από τις Μούσες και αυτές του υπαγόρευσαν να γράψει  τι έγινε στο παρελθὀν και τι στο μέλλον θα γεννούν.

1.Έργα και Ημέραι, διδακτικό έπος με 828 στίχους. Το θέμα που επέλεξε στο ποίημα του Έργα και ημέρες είναι παράδοξο με βάση τα ομηρικά κριτήρια. Απευθυνόμενος ευθέως στον αδελφό του Πέρση, τον κατηγορεί ότι, παρόλο που είχε ιδιοποιηθεί με άδικο τρόπο μεγαλύτερο μέρος από όσο του αναλογούσε στην πατρική κληρονομιά, με την αστόχαστη συμπεριφορά του βρέθηκε πάλι σε ανάγκη. Του δίνει λοιπόν πρακτικές οδηγίες για τις καθημερινές ασχολίες ενός αγρότη. Συμβουλεύοντας τον αδελφό του, βρίσκει την ευκαιρία να απευθυνθεί σε ένα πολύ ευρύτερο ακροατήριο. Όσα διδάσκει είχαν, κατά τη γνώμη του, γενική ισχύ.

Τόσο γενική ισχύ είχαν οι συμβουλές του Ησιόδου, ώστε μοιάζουν αυτονόητες. Δεν χρειαζόταν να καταφύγει στο διδακτικό του έπος ένας αγρότης για να πληροφορηθεί πότε αρχίζει το όργωμα και πότε ο θερισμός. Ακόμη και ο Πέρσης θα πρέπει να ήξερε καλά τους ρυθμούς της αγροτικής ζωής. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν ίσως οι ηθικές παραινέσεις. Ο πλουτισμός που γίνεται αυτοσκοπός θεωρείται καταδικαστέος, ενώ επαινείται η σύνεση και το μέτρο, το δίκαιο και προπαντός η ευσέβεια. Τα πάντα έπρεπε, σύμφωνα με τον ποιητή, να αρχίζουν και να τελειώνουν με μια προσευχή. Αλλά και οι ηθικές αυτές παραινέσεις ηχούν αρκετά κοινότοπες.

Η εναλλαγή των εποχών και οι απρόοπτες μεταβολές της φύσης έφερναν πάντα τον άνθρωπο πλησιέστερα στον θεό. Ο θεός έστελνε τη βροχή, αλλά ευθυνόταν και για την ανομβρία. Ο θεός έστελνε τον κεραυνό και έκανε τη γη να σείεται. Την εύνοια των θεών όφειλαν να την εξασφαλίζουν οι αγρότες με τη χρηστή τους διαγωγή. Μολονότι ο Ησίοδος έζησε γύρω στο 700, η καλλιέργεια της γης, όπως την περιγράφει, γινόταν με τον ίδιο τρόπο σε όλη σχεδόν την αρχαιότητα.

Η πραγματική αξία του ποιήματος ενδέχεται να βρισκόταν στην ίδια την επιλογή του θέματος. Σε μια εποχή που τα ομηρικά έπη υμνούσαν λαμπρά πολεμικά κατορθώματα, ο Ησίοδος στράφηκε στην αγροτική παραγωγή. Γι᾽ αυτόν ήρωας δεν ήταν ο ευγενής πολεμιστής που θυσίαζε τη ζωή του για την τιμή του, αλλά ο αγρότης που αφιέρωνε τη ζωή του στην παραγωγή και την οργάνωση του νοικοκυριού. Στον κόσμο του Ησιόδου ο πόλεμος ήταν μαζί με τη σιτοδεία (λιμόν) και τις επιδημίες (λοιμόν) οι μεγαλύτερες συμφορές. Και η γυναίκα, από γοητευτικό αντικείμενο επιθυμίας για το οποίο άξιζε να πεθάνει ή να οργώνει τις θάλασσες ένας ήρωας, έγινε στην καλύτερη περίπτωση ένας βοηθός στην εργασία· στη χειρότερη, ένας άχρηστος καταναλωτής ή μια επικίνδυνη ξελογιάστρα. Η εξύμνηση του αγρότη ενδέχεται να ήταν επιλογή επαναστατική. Μια μεγάλη και σημαντική κοινωνική τάξη διεκδικούσε με τον Ησίοδο θέση στην ποίηση και τον υψηλό πολιτισμό.

 Βάση για να ξεκινήσουν όλα, σύμφωνα με τον Ησίοδο, ήταν τρία πράγματα: ένας οἶκος, μια γυναίκα και ένα βόδι. Ο οίκος, δηλαδή το νοικοκυριό, περιλάμβανε τα κτήματα και το σπίτι (οἰκίαν), τόπο διαμονής και ασφαλούς αποθήκευσης. Η γυναίκα ήταν απαραίτητη βοηθός σε όλες τις δουλειές, ακόμη και τις εξωτερικές ή τις καθαρά αγροτικές. Στην αρχή ο αγρότης έπρεπε να αρκεστεί σε μια αγορασμένη γυναίκα, δηλαδή μια δούλη - η ώρα για την κανονική σύζυγο θα έπρεπε να έρθει όταν όλα ήταν τακτοποιημένα και η ηλικία κατάλληλη. Το βόδι χρειαζόταν για το όργωμα, τις μεταφορές αλλά και για πλήθος άλλες εργασίες. Μαζί με το βόδι ή στη θέση του ήταν χρήσιμο και το μουλάρι.

 2. Θεογονία. Είναι ένα έπος δηλαδή μεγάλο αφηγηματικό ποίημα αποτελούμενο από 1.022 στίχους. Αναφέρεται στις τοπικές λατρείες των Θεών και στην απαρχή του κόσμου. Είναι μια σημαντικότατη πηγή πληροφοριών για την ελληνική μυθολογία.

Στη Θεογονία ο Ησίοδος  φτιάχνει  ένα γενεαλογικό δέντρο πλήρες των Θεοτήτων της αρχαίας Ελλάδας  που μόνο σαφείς δεν ήταν. Έχουμε για κάθε Θεό τρεις εκδοχές γέννησης και χιλιάδες εκδοχές δράσης, σε μια προσπάθεια λοιπόν να γίνει μια γενεαλογία της καταγωγής των αρχαίων ελληνικών Θεών, των γάμων τους και των παιδιών τους.

Ο Ησίοδος ξεκινάει όχι από τον Κρόνο και από τον Δία, δηλαδή από κάποιες ανθρωπομορφικές θεότητες ως πρωταρχικές αλλά από τρεις δυνάμεις, στην ουσία φυσικές δυνάμεις : το χάος, τη γη και τον έρωτα.

 Άρα, η τάση λοιπόν είναι ότι το πρωταρχικό δεν είναι ο Δίας, παρότι γίνεται κάποια στιγμή κυρίαρχος, αλλά το πρωταρχικό είναι οι βασικές δυνάμεις της φύσης.

Το έργο είναι χωρισμένο σε 5 μέρη : α.Προοίμιο, β.Κοσμογονία-Θεογονία ,γ. Τιτανομαχία δ. Δεύτερη φάση της «Θεογονίας» και ε. Ηρωγωνία.

Στο Προοίμιο ο Ησίοδος υμνεί τις Μούσες και τις παρακαλά να του δώσουν έμπνευση. 
Στη «Θεογονία» μας αφηγείται πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος και οι θεοί και αναφέρει πως όλα ξεκίνησαν από το Χάος. Στη συνέχεια γεννήθηκε η Γη, ο Τάρταρος και ο Έρωτας. Από το Χάος γεννήθηκε το Έρεβος και η Μαύρη Νύχτα που γέννησαν τον Αιθέρα και την Ημέρα. Αργότερα η Γη γέννησε τον Ουρανό και από την ένωση αυτών των δύο δημιουργήθηκαν ο Ωκεανός, οι Τιτάνες, οι Κύκλωπες και οι Εκατόγχειρες. Ένας από τους Τιτάνες, ο Κρόνος έκανε παιδιά με τη Ρέα, φοβούμενος όμως μη χάσει την ηγετική του θέση, που είχε σφετεριστεί από τον πατέρα του τον Ουρανό, άρχισε να καταπίνει τα παιδιά του. Ένα από αυτά ήταν και ο Δίας, ο οποίος όμως γλίτωσε. Ύστερα αφηγείται πως ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την έδωσε στους ανθρώπους. Οργισμένος τότε ο Δίας διέταξε τον Ήφαιστο να πλάσει την Πανδώρα, την πρώτη γυναίκα στον κόσμο, για να φέρει δυστυχία στους ανθρώπους ενώ έδεσε τον Προμηθέα με άλυτα δεσμά σε έναν βράχο στον Καύκασο και έστειλε έναν αετό εκεί για να του τρώει το συκώτι, που κάθε μέρα ανανεωνόταν. Στη συνέχεια αναφέρεται στους Εκατόγχειρες που τους είχε δέσει ο Κρόνος στο άλλο άκρο της Γης. 
Στην Τιτανομαχία ο Δίας τους ελευθέρωσε ώστε να τους χρησιμοποιήσει ως συμμάχους στη μάχη εναντίον των Τιτάνων, όπου εντέλει νίκησαν οι θεοί.
 Στη Δεύτερη Θεογονία μας διηγείται πως μετά από αυτή την νίκη οι θεοί αναγνώρισαν σαν κυρίαρχο τους τον Δία, ενώ στην Ηρωγονία αναφέρει τους ημίθεους ήρωες που γεννήθηκαν από θνητούς πατέρες και αθάνατες γυναίκες. 

Άλλα έργα:

1.  Κατάλογος Γυναικών ή Ηοίαι (ψευδο-Ησιοδιακό) και Μεγάλαι Ηοίαι. «Πολλές γυναίκες υπήρξαν στην αρχαιότητα που αγαπήθηκαν από θεούς, η οία η Αλκμήνη» –και θα ακολούθησε η προσθήκη «ή οία η Πανδώρα» και έπειτα ή οία η Κυρήνη. Αυτό το ή οία έγινε μια λέξη που χρησίμευσε ως τίτλος: Ηοίαι.

2.  Ασπίς, όπου γίνεται λόγος για την μονομαχία του Ηρακλή και του Κύκνου.

3.  Αστρονομία δεν σώθηκε. Υπάρχουν αναφορές από άλλους συγγραφείς για το έργο του αυτό. Αναφέρεται από τον Αθήναιο, τον Ερατοσθένη και τον Πλίνιο.

4.  Ιδαίοι Δάκτυλοι ( Κουρήτες). Δεν έχει σωθεί .  Στρέφεται γύρω από τα μυθολογικά πλάσματα που κατεργάζονταν το σίδερο στην Κρήτη και ανέθρεψαν τον Δία. Λέγονται Ιδαίοι από το βουνό της Κρήτης Ίδη και ήταν πέντε όσα και τα δάχτυλα του χεριού.

5.   Η Μελαμπόδεια ή Μελαμποδία ήταν επικό ποίημα του 7ου ή 6ου π.Χ. αιώνα. Αποτελούνταν από τρία τουλάχιστον βιβλία και διηγιόταν την ζωή και τα κατορθώματα του μυθικού ήρωα, μάντη και θεραπευτή Μελάμποδα. Αναφερόταν και στους μάντεις Κάλχα και Τειρεσία. Σώζονται εννιά αποσπάσματα και αναφέρονται από τον Αθήναιο, τον Στράβωνα, τον Σχολιαστή της Οδύσσειας, τον Κλήμη τον Αλεξανδρέα και τον Ιωάννη Τζέτζη.

6.  Χείρωνος Υποθήκαι. Συλλογή συμβουλών του Κενταύρου Χείρωνος προς τους ήρωες που είχε εκπαιδεύσει (Αχιλλέα, Ιάσονα κ.λπ.). Σώθηκαν 5 στίχοι και ανάμεσά τους το περίφημο γνωμικό: «Μηδέ δίκην δικάσηις πριν αν αμφοίν μύθον ακούσηις».

7.  Εἰς ᾍδου Κατάβασις (Θησέως και Πειρίθου)

8.  Επιθαλάμιον εις Πηλέα και Θέτιν. Αποτελούσε ίσως τμήμα του Καταλόγο , τραγούδι γάμου. Δεν σώζεται τίποτα

9.  Γῆς περίοδος, αποσπάσματα έχει σώσει ο Ερατοσθένης. Η υπόθεσή του ανήκει στον αργοναυτικό κύκλο (μύθος Φινέως και Αρπυιών).

10. Κήυκος γάμος, δε σώζεται τίποτα.

11.  Αιγίμιος, έπος από 2 βιβλία, που αναφέρεται στον πόλεμο του προγόνου των Δωριέων Αιγιμίου εναντίον των Λαπιθών.

12. Κάμινος ή Κεραμείς, δεν σώζεται τίποτα.

13. Ορνιθομαντεία. Εμφανιζόταν ως συνέχεια στο «Έργα και Ημέραι», δεν σώζεται τίποτα.

14. Επικήδειον εις βάτραχον, δεν σώζεται τίποτα. Το έργο αυτό αναφέρεται μόνο από το λεξικό του Σουίδα.

15. Μεγάλα έργα. Ευρύτερη επέκταση του ποιήματος Έργα και   Ημέραι. Αναφέρεται από τον Πρόκλο.

16. Έπη μαντικά. Συλλογή έμμετρων χρησμών.

17. Εξηγήσεις επί τέρασιν. Ποίημα που ερμήνευσε τη σημασία των γεννήσεων τεράτων και των εξαιρετικών φυσικών φαινομένων.