Βασιλόψωμο, Χριστόψωμο οι εορταστικοί άρτοι των αρχαίων

Το κόψιμο του χριστόψωμου και της βασιλόπιτας είναι κάποια από τα αρχέγονα έθιμα που επιβιώνουν στις μέρες μας.

Η αναζήτηση για τις ρίζες του εθίμου της βασιλόπιτας, μας οδηγεί πίσω, στην αρχαιότητα, στις προσφορές άρτου των αρχαίων προγόνων μας, προς τους θεούς, κατά τη διάρκεια εορτών. Οι Αρχαίοι Έλληνες προσέφεραν στους θεούς σε κάθε μεγάλη καμπή του χρόνου ή της ζωής τους «εορταστικούς άρτους». 

·         Κάθε Αθηναίος στρατιώτης, πριν ξεκινήσει για τον πόλεμο, αφιέρωνε στον Άρη, το θεό του πολέμου, τρία ψωμάκια. Ένα για να πάει καλά, ένα για να νικήσει και το τρίτο για να γυρίσει γερός και αρτιμελής.



      Οι κυνηγοί, για να έχουν πλούσιο κυνήγι αφιέρωναν παρόμοια                    ψωμάκια         στη   θεά Άρτεμη, την προστάτιδα του κυνηγιού.

·         Οι θεριστάδες της γης αφιέρωναν αρτίδια στη θεά Δήμητρα, που τα ονόμαζαν «Θαλύσια αρτίδια» στη γιορτή της συγκομιδής και απλώς «άρτους» ή «πλακούντες» στη γιορτή των Θεσμοφορίων.

Ο λαογράφος Φίλιππος Βρεττάκος στο βιβλίο του “Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των” αναφέρει: 

         Οἱ πρόγονοί μας στη γιορτή προς τιμή της  θεάς Δήμητρας, στα Θαλύσια, έφτιαχναν ένα καρβέλι που λεγόταν "Θαλύσιος άρτος" και στα Θαργήλια, γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα, έφτιαχναν το "Θάργηλο άρτο".
   
 

·         Επίσης υπάρχουν αναφορές ότι  παρόμοιοι άρτοι δίνονταν  και κατά την διάρκεια της Αρχαιοελληνικής εορτής των «Κρονίων» και αργότερα των ρωμαϊκών «Σατουρναλίων». Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν τις συνήθειες των Αρχαίων Ελλήνων.

Στα Σατουρνάλια, γιορτή των Ρωμαίων αφιερωμένη στο θεό Σατούρνου, ο οποίος αντιστοιχεί στον ελληνικό θεό Κρόνο και τον θεωρούσαν θεό της γονιμότητας, καθιέρωσαν  τυπικές θυσίες και διάφορα έθιμα, όπως την ανταλλαγή μικρών δώρων, υπαίθριες αγορές και τυχερά παιχνίδια ακόμα και για τους δούλους.

·         Ανάμεσα στα έθιμα της γιορτής ήταν  και η συνήθεια να ζυμώνουν πλακούντες, που στη συνέχεια τους έτρωγαν, για να πάρουν δύναμη.

Οι πλακούντες ήταν οι μακρινοί πρόγονοι των πιτών και των κέικ. Η ζύμη τους ήταν παρόμοια με τη ζύμη των ψωμιών, αλλά ήταν εμπλουτισμένη με γάλα, λίπος, μυρωδικά, μπαχαρικά κ.α.

·         Οι Ρωμαίοι είναι οι πρώτοι που καθιέρωσαν στους πλακούντες εκείνους το μεταλλικό νόμισμα για υγεία και καλή χρονιά. Πρόσθεταν μάλιστα και μικρό κομμάτι πάπυρο, που αν τύχαινε σε που αν τύχαινε σε δούλο του σπιτιού, του χάριζαν την ελευθερία.

     Το χριστόψωμο έχει σχέση με τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα . Σε πολλές περιοχές της πατριδας μας ήταν έθιμο την παραμονή των Χριστουγέννων να ζυμώνουν οι νοικοκυρές μικρά χριστόψωμα , που τα πρόσφεραν στους καλαντιστές. Στην Ήπειρο τα ονομάζουν κολιαντίνες και στη Νάξο αυγοκούλικα. Στην Καστοριά δίνουν στους καλαντιστές καρυδοστόλιστα κουλουράκια, που είχαν το σχήμα μικρού περιστεριούκαι λέγονται κουλάκια, από παραφθορα της λέξης πουλάκια. Στην Κρήτη επειδή έμοιαζαν με μικρή πέρδικα καλούνταν πέρδικες ή κακαρίστες.   

     Στα ορεινά χωριά, όπου ανθούσε η κτηνοτροφία,  οι νοικοκυρές στόλιζαν το χριστόψωμό τους  με σχέδια από ζυμάρι, όπως αλέτρια, δεμάτια σιτηρά ή  βοσκούς.  
     Στα νησιά τα χριστόψωμα είχαν ένα άσπρο αυγό  ή καρύδια και ήταν δώρο που έστελναν σε συγγενικά σπίτια.