Η γιορτή των Μουσείων - η Κοιλάδα των Μουσών σήμερα

Η ιστορία του ιερού άλσους των «Ελικώνιων» Μουσών, στους ανατολικούς πρόποδες του Ελικώνα , άρχισε τον 6^ο αιώνα π.Χ.  Μεγάλη ακμή γνώρισε τον 3^ο αιώνα π.Χ. και μετά, χάρη στη γιορτή των Μουσείων που ιδρύθηκαν και οργανώνονταν κάθε πέντε χρόνια από τους Θεσπιείς στο χώρο αυτό. Ποιητές και μουσικοί από όλη την Ελλάδα έπαιρναν μέρος στους αγώνες. Αγωνίζονταν στη σάλπιγγα, την επική ποίηση, τη ραψωδία, την κιθάρα, τον αυλό, τη σατυρική ποίηση, την υποκριτική τραγωδίας και κωμωδίας.

Το 2^ο και 1^ο αιώνα π.Χ. προστέθηκαν ακόμη στον κατάλογο αγώνες εγκωμίων για το ρωμαίο αυτοκράτορα, ο οποίος χρηματοδοτούσε στο εξής την οργάνωση των γιορτών. Γι’ αυτό ονομάζονταν πλέον «Μεγάλα Καισάρεια» κι όχι Μουσεία, εφόσον πρώτα τιμούσαν τον αυτοκράτορα και μετά τις Μούσες.

Οι νικητές των αγώνων  αφιέρωναν τα έπαθλά τους, κυρίως τρίποδες, στο ιερό. Ανάμεσά τους ήταν στημένος κι ο τρίποδας του ποιητή Ησιόδου ως ανάμνηση της νίκης του σε μουσικό αγώνα στη Χαλκίδα, καθώς και ο ανδριάντας του. Πολλά αγάλματα που είχαν σχέση με τις Μούσες, διάσημους ποιητές ή μουσικούς ήταν στημένα στο ιερό άλσος των Μουσών.

Το 1883 ο Π. Σταματάκης έκανε την πρώτη ανασκαφή και διαπίστωσε θεμέλια αρχαίου ναΐσκου ή βωμού των Μουσών.  Η συστηματική ανασκαφή του χώρου έγινε από τη Γαλλική Σχολή στα έτη 1888 - 1890 κι έφερε στο φως σημαντικά ευρήματα που είχαν σχέση με τις Μούσες και τα Μουσεία.

Τα σημαντικότερα μνημεία στην Κοιλάδα των Μουσών είναι:

 

Το θέατρο, που χρονολογείται από τα τέλη του 3^ου αι. π.Χ. Κτίστηκε για τις ανάγκες των μουσικών και θεατρικών αγώνων που γίνονταν στο άλσος στη γιορτή των Μουσείων, εκδήλωσης αφιερωμένης στις εννέα Μούσες προστάτιδες των Γραμμάτων και των Τεχνών. Οι θεατές κάθονταν σε υποτυπώδεις σειρές καθισμάτων, σκαμμένες στην πλαγιά του βουνού. Μόνον η πρώτη σειρά των καθισμάτων ήταν μαρμάρινη. Σήμερα σώζεται η σκηνή και το προσκήνιο του θεάτρου, αλλά δύσκολα αναγνωρίζεται όταν κάποιος επισκεφτεί το μέρος αυτό. Το θέατρο βρισκόταν στο τέλος της κοιλάδα των Μουσών . Πάνω από το κοίλο του θεάτρου αρχίζει η πετρώδης περιοχή του Ελικώνα.

Εκδηλώσεις στο θέατρο στην Κοιλάδα των Μουσών

Η μακρά ιωνική στοά, μήκους 96,70μ.,που βρισκόταν 40 περίπου μέτρα δυτικά του ναΐσκου των Μουσών και προοριζόταν για τη στέγαση αναθημάτων (δώρων). Κατασκευάστηκε περίπου το 3^ο π.Χ. . Στο εσωτερικό του υπήρχε κατά μήκος επίσης τοίχος και δωμάτια, ο οποίος αργότερα αντικαταστάθηκε με  κιονοστοιχία κορινθιακού ρυθμού.

Ο ναΐσκος ή βωμός των Μουσών. Ήταν ένα ορθογώνιο κτήριο μικρών διαστάσεων. Φτιάχτηκε την ίδια εποχή  με το θέατρο και τη στοά.

Τα βάθρα των αγαλμάτων των Μουσών. Το 1899 βρέθηκαν εννέα βάθρα αγαλμάτων των Μουσών, από τα οποία τα πέντε καλύτερα διατηρούμενα είχαν χαραγμένα πάνω τους πέντε  ονόματα Μουσών και επιγράμματα, έργα του ποιητή και γλύπτη Ονέστου.Έχουν βρεθεί μόνο οι βάσεις πέντε αγαλμάτων των μουσών με τα ονόματά τους και την επιγραφή «Θεσπιέες [μώσης Ελικωνιάδεσσι» και ένα δίστιχο.

Ο τετράγωνος πύργος της Άσκρας του 4^ου αιώνα π.Χ. που δεσπόζει από τα βόρεια του ιερού άλσους των Μουσών και βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του δύσβατου λόφου Πυργάκι. Διέθετε τρεις αποθηκευτικούς χώρους στο ισόγειο. Γύρω του σώζεται παλιότερο οχυρωματικός τοίχος σε ερείπια. Ο πύργος κτίστηκε πιθανότατα από τους Θεσπιείς λίγο πριν το 371 π. Χ. προκειμένου να ελέγχουν έτσι τις κινήσεις των εχθρών τους. 

Σύμφωνα με τον Παυσανία καθώς προχωρεί κανείς προς το άλσος των μουσών έχει αριστερά του την πηγή  Αγανίππη, κόρη του Τερμησσού ή Περμησσού ποταμού. Ίσως η πηγή Αγανίππη να βρισκόταν στο μετόχι του αγίου Νικολάου,  αντίκρυ από το ύψωμα της Άσκρας.

Από τα επιχρίσματα που έχει δεν είναι δυνατόν να αναγνωρισθούν τυχόν χρησιμοποιηθέντα υλικά από αρχαίους ναούς, με εξαίρεση έναν κίονα ο οποίος αποτελεί καταγραφή συμμετασχόντων στα Μουσεία. 

Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στο δρόμο που οδηγούσε κατευθείαν στο Άλσος και πριν φτάσει σε αυτό,  υπήρχε ανάγλυφη πέτρινη παράσταση της Εύφημης, η οποία ήταν τροφός των μουσών. Μετά την παράσταση αυτή απεικονίζεται ο Λίνος, σ΄ ένα βράχο μικρό που τον έχουν δουλέψει σε μορφή σπηλιάς. Για τον Λίνο γίνονται κάθε χρόνο εναγισμοί πριν από τις θυσίες για τις μούσες. Πολλά αγάλματα αφιερωμένα στις μούσες. Αγάλματα μουσικών, ποιητών. Όλα τα αγάλματα ήταν τοποθετημένα υπαίθρια.  

Ο Περιηγητής Μπουκεβίλ, πρόξενος της Αγγλίας στην Ελλάδα μας αναφέρει ότι με διαταγή  του Μεγ. Κωνσταντίνου το άλσος των μουσών καταστράφηκε και τα έργα τέχνης που το κοσμούσαν μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, για να καταστραφούν 100 χρόνια αργότερα, το 404 μ.Χ., όταν αυτοκράτορας Αρκάδιος εξόρισε τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, Ιωάννη Χρυσόστομο και ξεσηκώθηκε το πλήθος, το οποίο έβαλε φωτιά. Αγάλματα της Κοιλάδας των Μουσών αφαιρέθηκαν από τους Ρωμαίους, χωρίς όμως να υπάρχουν γραπτά στοιχεία. 
 Λέγεται ότι το 1660 ο Άγγλος Γουήλερ ενώ κινούνταν προς Αλίαρτο τον πρόφθασε καβαλάρης και του είπε ότι το καράβι βρισκόταν στην Αλυκή, αρχαία Τίφα,  για να φορτώσει τα γλυπτά. Ο Γουήλερ του είπε να τα φορτώσουν αλλά την επόμενη εβδομάδα να στείλουν πάλι καράβι γιατί είχε και άλλα να στείλει.  

Κοιλάδα των Μουσών σήμερα

Κοιλάδα των Μουσών σήμερα