Ηρώο Καλυδώνας

 Σε ένα από τα νεκροταφεία της αρχαίας Καλυδώνας, έξω από τη νοτιοδυτική πύλη της πόλης, έχει αποκαλυφθεί από την δεκαετία του 1920 ταφικό μνημείο, γνωστό ως Ηρώο της Καλυδώνας. Τα ηρώα στην αρχαιότητα ήταν ταφικά μνημεία αφηρωισμένων προσώπων που μετά το θάνατό τους ελάμβαναν ιδιαίτερες τιμές και λατρεύονταν ως ήρωες. Στην περίπτωση της Καλυδώνας το πρόσωπο αυτό ήταν κάποιος Λέων που έφερε τον τίτλο «Νέος Ηρακλής», ο οποίος έκτισε το μνημείο για τον εαυτό του γύρω στο 100 π.Χ., όπως αποδεικνύουν επιγραφές που βρέθηκαν στο κύριο δωμάτιο του κτηρίου. Το Ηρώο είναι γνωστό και ως Λεόντειο.

Κάτοψη του μνημείου έτσι όπως έχει αποκατασταθεί από τους ανασκαφείς  E. Dyggve, Fr. Poulsen και Κων/νο Ρωαμαίο. (η εικ. από το βιβλίο Αρχ. Χώρος  Καλυδώνας)

Οι ερευνητές θεωρούν το Λέοντα πρόγονο μίας σημαντικής οικογένειας της Καλυδώνας, στον οποίον οι απόγονοί του έκαναν αφιερώσεις. Ο τίτλος «Νέος Ηρακλής» δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη, γιατί συναντάμε ανάλογα παραδείγματα χρήσης τοπικών μυθολογικών παραδόσεων για την ηρωοποίηση επιφανών ατόμων ήδη από τον 3ο αι. π.Χ. Η Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή ανακαλύπτει και πάλι μία παράδοση που ήταν παλιά: οι επιφανείς πολίτες των πόλεων γίνονται ήρωες που εξελίσσονται σε πρωταγωνιστές της μυθολογίας και της ιστορίας. Το Λεόντειο δεν ήταν το μοναδικό ταφικό μνημείο που περιελάμβανε το νεκροταφείο της πόλης είναι όμως, το πιο εντυπωσιακό που έχει ανασκαφεί.

Το μνημείο αποτελεί ένα ασυνήθιστο κτήριο, με διαστάσεις  37,50 X34,40 μ.,  που μοιάζει περισσότερο με παλαίστρα, παρά με Ηρώο. Η κάτοψή του ήταν σχεδόν τετράγωνη με μεγάλη αυλή στο κέντρο, 16,78Χ 16,78μ., που περιβαλλόταν από εικοσιοκτώ κίονες δωρικού ρυθμού, 8 από κάθε πλευρά. Το δάπεδο της αυλής ήταν από πατημένο χώμα, εκτός από μια στενή περιμετρική ζώνη που ήταν στρωμένη με βότσαλα και κονίαμα. Στις τέσσερις γωνίες του περιστυλίου υπήρχαν μικρές ορθογώνιες δεξαμενές από πωρόλιθο, που χρησίμευαν στην απορροή των νερών των στεγών. Εδώ ελάμβαναν χώρα αθλητικοί αγώνες ή άλλες εκδηλώσεις στο πλαίσιο των λατρευτικών τελετών. Πιθανόν περιμετρικά της αυλής αναπτύσσονταν χώροι - μικρά δωμάτια στη δυτική, ανατολική και νότια εσωτερική πλευρά. Υπήρχαν συνολικά επτά δωμάτια. Από αυτά τα I, II,III και IV βρίσκονταν κατά μήκος της ανατολικής πλευράς. Ολόκληρη τη νότια πλευρά του μνημείου καταλάμβανε ένας επιμήκης χώρος, V που σώζεται αποσπασματικά. Στη βόρεια πλευρά του βρίσκονταν τα VΙ, VΙΙ, τα οποία ήταν και τα σπουδαιότερα.  

 Στο κέντρο του εξωτερικού τοίχου της δυτικής πλευράς του μνημείου ανοιγόταν ημικυκλική εξέδρα, στραμμένη  προς το εσωτερικό του περιστυλίου.  Σε αυτή την εξέδρα πιθανόν να έστεκε κάποιο άγαλμα θεού, ίσως της Άρτεμης.

Στη ΒΔ πλευρά του μνημείου υπήρχε εξωτερική αυλή με κτιστό περίβολο, που επικοινωνούσε με το περιστύλιο. Στο εσωτερικό της υπήρχε ένα κτιστό πηγάδι και μια ορθογώνια δεξαμενή,

Η πρόσβαση στο μνημείο ήταν από τη βόρεια πλευρά, μέσω μιας κλίμακας, η οποία κατερχόταν από την πλευρά της πόλης και κατέληγε μπροστά από την κυρίως είσοδο, που βρισκόταν στη ΒΑ του γωνία. Η είσοδος πλαισιωνόταν από μνημειακή πρόσταση με οκτώ τετράπλευρα στηρίγματα δωρικού ρυθμού.

Στο υπόγειο ενός εκ των δωματίων της βόρειας πλευράς υπήρχε τάφος - κρύπτη που αποτελούσε τον πιο σημαντικό χώρο. Ο υπόγειος ταφικός θάλαμος, «μακεδονικού» τύπου, ο οποίος καλυπτόταν με κτιστή καμάρα. Για την κατασκευή του μνημείου είχε λαξευτεί το φυσικό έδαφος και στη συνέχεια είχε κτιστεί ο τάφος με ασβεστόλιθους

Στο θάλαμο οδηγούσε κτιστός δρόμος, μήκους 5,37 μ. και πλάτους 1,05 μ., τα τοιχώματα του οποίου είχαν στεγανοποιηθεί με κονίαμα. Ο δρόμος προσεγγιζόταν με μια κλίμακα από εννέα σκαλοπάτια. Η είσοδος του τάφου έκλεινε με μαρμάρινη θύρα, η οποία ήταν απομίμηση ξύλινης με μεταλλικά διακοσμητικά στοιχεία, που εφάρμοζε σε επιμελημένες  λίθινες παραστάδες. Στο τύμπανο που σχηματιζόταν πάνω από την πόρτα διατηρήθηκαν κατάλοιπα χρωματιστού κονιάματος.

Ηρώο: φαίνεται ο υπόγειος νεκρικός θάλαμος

     

 

   Ο νεκρικός θάλαμος ήταν ορθογώνιος, με διαστάσεις 1,90 Χ 2.92 μ.  Στο εσωτερικό υπήρχαν δύο μαρμάρινες σαρκοφάγους σε μορφή κλινών με μαρμάρινα στρώματα  προσκεφάλια για τους νεκρούς. Από ίχνη χρώματος φαίνεται ότι αρχικά ήταν ζωγραφισμένες. Η χρήση των σαρκοφάγων πιθανώς ήταν κυρίως συμβολική και όχι πραγματική, καθώς τουλάχιστον η μικρότερη είχε εσωτερικά χωρίσματα.

Η βόρεια κλίνη και το υποπόδιο (αναπαράσταση): φωτ.  από το βιβλίο"Αρχ. χώρος Καλυδώνας"

Μπροστά από τις κάθε μία σαρκοφάγους υπήρχαν από ένα υποπόδιο. Το μεγαλύτερο, μπροστά από τη βόρεια κλίνη, κατέληγε σε δυο πόδια με τη μορφή πελμάτων λιονταριού. Ήταν διακοσμημένο με ανθοφόρα κλαδιά και διπλό φύλλο άκανθας στο κέντρο, το οποίο περιέβαλλαν μικρά τυλιγμένα φίδια. Το δεύτερο ήταν μικρότερο και απλούστερα διακοσμημένο.

Όλο το δωμάτιο έφερε στους τοίχους σιδερένια άγκιστρα, που μάλλον είχαν χρησιμοποιηθεί για την ανάρτηση προσφορών, όπως γιρλάντες, άνθινα στεφάνια, υφάσματα ή άλλα αντικείμενα, σύμφωνα με γνωστά παράλληλα και ζωγραφικές απεικονίσεις τάφων.  Οι σαρκοφάγοι, οι οποίες έχουν υποστεί καταστροφές από αρχαιοκάπηλους, διατηρούν την ανάγλυφη διακόσμηση κατά μίμηση χάλκινων και ξύλινων προτύπων. Ενδεχομένως, ο τάφος αυτός αποτέλεσε τον πυρήνα, γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε ολόκληρη η κατασκευή.

Ακριβώς επάνω από την ταφική κρύπτη υπήρχε η μεγαλύτερη αίθουσα του Ηρώου, VII, η οποία είχε σχήμα ταυ (Τ) με διαστάσεις 12,5 Χ 5,58 μ.  και φιλοξενούσε τις λατρευτικές τελετουργίες. Βρισκόταν λίγο ψηλότερα από το επίπεδο του περιστυλίου και επικοινωνούσε με αυτό με είσοδο πλάτους 6,68 μ. Το δωμάτιο έφερε περιμετρικά στις τρεις πλευρές του δέκα μαρμάρινα θρανία αριθμημένα με γράμματα, ορισμένα τα οποία διατηρήθηκαν στη θέση τους σπασμένα.

Στο βάθος του δωματίου VII ανοιγόταν προς το βορρά και σε λίγο ψηλότερο επίπεδο ένας συνεχόμενος χώρος που προεξείχε εξωτερικά από το περίγραμμα του κτήριο. Πρόκειται για έναν σχεδόν τετράπλευρο πλακόστρωτο χώρο, διαστάσεων 4,50 Χ 4,60 μ. που έχει ταυτιστεί με τη λατρευτική αψίδα, όπως μεταξύ των άλλων δείχνει η εύρεση μίας τράπεζας προσφορών.

 

Αναπαράστασή του του δωματίου VII με τη λατρευτική αψίδα: από το βιβλίο Αρχ. Χώρος Καλυδώνας

Σύμφωνα με τα συμπεράσματα των ανασκαφέων η αψίδα περιβαλλόταν από κήπο και βρισκόταν πάνω από την ταφική κρύπτη.   Περιμετρικά του χώρου αυτού υπήρχε κρηπίδωμα σε σχήμα Π, το οποίο απομονωνόταν με κιγκλίδωμα, πιθανώς ξύλινο, και λειτουργούσε ως εξέδρα, δηλαδή ως βάση αγαλμάτων.  Φαίνεται ότι το δωμάτιο VII λειτουργούσε ως προθάλαμος της λατρευτικής αψίδας, που εξασφάλιζε θέαση στις ιερές προσωπικότητες που λατρεύονταν σε αυτήν. Στο εσωτερικό της εξέδρας και της αίθουσας VII βρέθηκαν αναθηματικές επιγραφές που αναφέρονται στο Λέοντα.

Σε αυτήν την αίθουσα, VII,   βρέθηκαν έντεκα μαρμάρινα μετάλλια που περιέκλειαν γλυπτές προτομές των θεών και ηρώων που λατρεύονταν στην Καλυδώνα και κοσμούσαν τους τοίχους του δωματίου. Ανάμεσα στις μορφές αυτές έχει αναγνωριστεί ο ήρωας Μελέαγρος, καθώς επίσης και ο Ηρακλής, ο Δίας, η Αφροδίτη, Ο Ερμής, πιθανός ο Λέοντας και ο Έρωτας. Τα γλυπτά αυτά, καθώς και η θύρα του ταφικού θαλάμου εκτίθενται σήμερα στο Παπαστράτειο Αρχαιολογικό Μουσείο του Αγρινίου.

Από τη διαμόρφωση και την κλίση των κεφαλών, καθώς και την ύπαρξη μεταλλικών καρφιών, φαίνεται ότι οι μορφές ήταν προσαρμοσμένες σε έντεκα τουλάχιστον μετάλλια που κοσμούσαν τους τοίχους της αίθουσας. Τα ίδια τα μετάλλια δεν έχουν σωθεί, καθώς και πιθανότατα ήταν από ξύλο και μαρμαροκονία και έχουν καταστραφεί. Από τις καλύτερα διαμορφωμένες μορφές είναι του Ερμού, του Μελέαγρου και του Απόλλωνα, ενώ οι υπόλοιπες έχουν υποστεί έντονη καταστροφή των επιμέρους χαρακτηριστικών.

Μια από τις μορφές των μεταλλίων αποδίδει ένα νεαρό άνδρα. Με βάση τα εικονογραφικά του χαρακτηριστικά αναγνωρίζεται ως πορτραίτο αθλητή, πιθανόν βαρέως αθλήματος. Πιθανών να είναι ο Λέων. Περισσότερα για την προσωπικότητα του Λέοντα δεν είναι δυστυχώς γνωστά. Μπορεί πράγματι να αποτέλεσε έναν φημισμένο αθλητή, κάποιον που πάθανε νέος ή έναν ευεργέτη, άρχοντα ή ηγεμόνα της Καλυδωνίας, που χάρη στην προσφορά του στην πόλη εξυψώθηκε μετά το θάνατό του σε ήρωα.

Η χρήση και η χρονολόγηση του μνημείου

Το ηρώο ήταν ένα κτίσμα στο οποίο απέδιδαν ιδιαίτερες τιμές σε  έναν επιφανή πολίτη  της πόλης. Τα ηρώα στην αρχαιότητα ήταν μνημεία τα οποία ανεγείρονταν συνήθως πάνω από τάφους ηρώων για να τους τιμήσουν μετά θάνατον και είχαν απλή ή σύνθετη μορφή.    Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς εδραιώθηκε η ηρωική λατρεία, ούτε αν ο τάφος αποτέλεσε τον αρχικό χώρο άσκησής της. Επιπλέον η μορφή του κτιρίου δεν συμφωνεί με κανέναν από τους γνωστούς τύπους ηρώων, ενώ αντίθετα εμφανίζει περισσότερα κοινά με ιδιωτικά σπίτι, γυμνάσια και παλαίστρες.  Για τους λόγους αυτούς ορισμένοι μελετητές προτείνουν ως ακριβέστερη την χρήση του μνημείου ως παλαίστρας που συνδέθηκε με μια ηρωική λατρεία και ανεγέρθηκε όταν πλέον αυτή απέκτησε μεγαλύτερες διαστάσεις. Πιστεύεται ότι ο αρχιτέκτων του μνημείου καταγόταν από την περιοχή, μπορεί μάλιστα να άντλησε μέρος της έμπνευσής του από το «κτίριο με το περιστύλιο» της Καλυδώνας.   

Γενικά μπορεί να θεωρηθεί βέβαιη η χρήση του υπέργειου χώρου του μνημείου ως μικρής ιδιωτικής παλαίστρας και χώρου δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνταν στο πλαίσιο των αγώνων  ή θρησκευτικών τελετών.  

Αυτές μπορεί να περιελάμβαναν μουσικούς ή ιππικούς διαγωνισμούς, τελετουργικούς χορούς ή γυμναστικές παραστάσεις και θα λάμβαναν χώρα στο εσωτερικό της περίστυλης αυλής, ενώ οι θεατές θα μπορούσαν να τις παρακολουθούν από την περιμετρική στοά. Μάλιστα το δωμάτιο VI , το οποίο από τον ανασκαφέα  E. Dyggve  είχε ταυτιστεί με αίθουσα συμποσίων, είχε πρόσφατα αναγνωριστεί με πειστικά επιχειρήματα ως χώρος λουτρού, στοιχείο που υπογραμμίζει ακόμη περισσότερο τη σύνδεση του υπέργειου κτίσματος με αθλητικές δραστηριότητες.

Στα υπόλοιπα δωμάτια, πλην του λατρευτικού δωματίου VII, δεν έχει βεβαιωθεί η χρήση τους. Πιθανόν να ήταν αίθουσες συγκεντρώσεων για πνευματικές δραστηριότητες, καθώς στο εσωτερικό τους βρέθηκαν θραύσματα αγαλμάτων από τη διακόσμησή τους,  Η αίθουσα III, ένας μικρός στενόμακρος χώρος έχει ερμηνευτεί ως σκευοθήκη για λατρευτικά σκεύη και άλλα αντικείμενα που χρησίμευαν στις τελετουργίες.

Σχεδιαστική αναπαράσταση τη εισόδου του Ηρώου που βρισκόταν στη β. πλευρά του , ανάμεσα από τα δωμάτια VII και  I ( Από το βιβλίο Αρχ. Χώρος Αρχαίας Καλυδώνας)

   Η χρονολόγηση του κτιρίου έχει δεχτεί αρκετές αναθεωρήσεις από την εποχή της αρχικής ανασκαφής του έως σήμερα. Ο υπόγειος τάφος τοποθετείται στην Ελληνιστική εποχή,    στο τέλος του 2^ου αι. π.Χ. ή στις αρχές του 1^ου αι. π.Χ. Πρόσφατα έχει εκφραστεί η υπόθεση ότι είναι αρχαιότερος. Η υπέργεια τελική μορφή του μνημείου έχει άλλοτε θεωρηθεί ότι είναι σύγχρονο με τον τάφο και άλλοτε μεταγενέστερο δημιούργημα. Επιπλέον οι ανασκαφείς θεώρησαν πιθανό να αντικατέστησε κάποιο παλαιότερο κτίριο της ύστερης ελληνιστικής εποχής (1^ος αι. π.Χ.), που κατεδαφίστηκε και ανοικοδομήθηκε όταν κάποιοι κάτοικοι της Καλυδώνας, που είχαν μετοικίσει από τον Αύγουστο στη Νικόπολη, επέστρεψαν στην πόλη. Πιθανόν το τελικό αυτό κτίριο να ανεγέρθηκε την εποχή του Αδριανού, κατά τον 2^ο αι. μ.Χ., από τους απογόνους του Λέοντα. Σε κάθε περίπτωση φαίνεται ότι το υπέργειο οικοδόμημα, με την τελική μορφή που έχει διατηρήσει έως σήμερα, είχε σύντομη διάρκεια ζωής.   

Αριστερά: Αεροφ. του Ηρώου

Δεξιά: Η θέση του Ηρώου στο χάρτη της Καλυδώνας

Εικ. από: "Αρχ. Χώρος Καλυδώνας"

 Η ασβεστολιθική θύρα έτσι όπως έχει αποκατασταθεί και εκτίθεται στο Αρχ. Μουσείο Αγρινίου

Κεφάλι θεάς με τειχόμορφο στέμμα

 Οι εικ από το βιβλίο "Αρχ.Χώρος Καλυδώνας"

Υποθετική αποκατάσταση της μορφής του μνημείου κατά τους E. Dyggve, Fr. Poylsen και Κ. Ρωμαίο

Πηγή: Φωτεινή Σαράντη :Το Ηρώο της Καλυδώνας (Αρχαιολογικός χώρος Καλυδώνας-2013)