Αρχαίο Θέατρο - Ωδείο Ορχομενού Βοιωτίας

Το αρχαίο θέατρο Ορχομενού είναι κτισμένο εντός της τειχισμένης ακρόπολης του 4ου αι. π.Χ. και είναι δίπλα στο  μυκηναϊκό θολωτό τάφο (13ος αι. π.Χ.), γνωστό ως «Θησαυρό του Μινύα».

Η πρώτη διαμόρφωση του θεατρικού χώρου χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. και πιθανότατα σχετίζεται με την εποχή επέκτασης των οχυρωματικών τειχών της πόλης από τους Μακεδόνες, μετά την επικράτηση του Φιλίππου Β’ Μακεδονίας στη μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ. ή μετά την καταστροφή των Θηβών το 335 π.Χ. Τότε ο Ορχομενός ανταμείφθηκε από τους Μακεδόνες για τις υπηρεσίες του στην εκπόρθηση της αντίζηλης πόλης.

Αεροφωτογραφία Θεάτρου - φωτ. Δήμος Ορχομενός

Η πρωϊμότερη χρήση του χώρου κατά τον 5ο αι. π.Χ., για την πραγματοποίηση δρωμένων στο πλαίσιο θρησκευτικών εορτών, δεν μπορεί να αποκλεισθεί καθώς από τις εργασίες καθαρισμού της ορχήστρας αλλά και του θεμελίου του παλαιότερου σκηνικού οικοδομήματος το 2012, προήλθαν δύο χάλκινα νομίσματα Χαλκίδας, με χρονολογία κοπής 480-445 π.Χ.

Το θέατρο, όπως αυτό αποκαλύφθηκε κατά τις ανασκαφές της δεκαετίας του 1970 σώζει ένα ενιαίο κοίλο και οι βαθμίδες για την έδραση των μαρμάρινων εδωλίων είναι εν μέρει λαξευμένες στο φυσικό βραχώδες πρανές του Ακοντίου και εν μέρει έχουν κατασκευαστεί από τεχνητές επιχωματώσεις, οι οποίες ωστόσο δεν έχουν διασωθεί. Η σημερινή μορφή του μνημείου είναι το αποτέλεσμα συνεχών ανακατασκευών και προσθηκών που έλαβαν χώρα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου χρήσης του.

Η πρώτη ανακατασκευή του χρονολογείται στον 2ο αι. π.Χ. ενώ μια τελευταία επέμβαση εκτιμάται ότι έγινε τον 3ο αι. μ.Χ. Η μορφή του θεάτρου αποκρυσταλλώθηκε τον 2ο αι. π.Χ. οπότε κατασκευάστηκε το μαρμάρινο κοίλο, το μαρμάρινο σκηνικό οικοδόμημα και σχηματίστηκε η άντυγα του θεάτρου. Την ίδια περίοδο η είσοδος της βόρειας παρόδου μνημειοποιείται με την κατασκευή διπλού ανοίγματος ενώ στο βόρειο άκρο του θεάτρου δημιουργείται διπλή κλίμακα που οδηγούσε τους θεατές στα ψηλότερα σημεία του κοίλου.

Το θέατρο αποτελούσε ένα πολύ ζωντανό κομμάτι της πόλης. Φιλοξενούσε τα Χαριτήσια που ήταν μουσικοί, θεατρικοί και ποιητικοί αγώνες αφιερωμένοι στις Χάριτες, τις σημαντικότερες θεότητες του Ορχομενού. Στο θέατρο γίνονταν επίσης γιορτές και αγώνες προς τιμήν και άλλων θεών, όπως του Ομωλοίου Διός και του Διονύσου, όπως προκύπτει από τις επιγραφές που έχουν βρεθεί στην περιοχή του θεάτρου. Μάλιστα, οι μουσικοί αγώνες που ήταν αφιερωμένοι στον Διόνυσο περιλάμβαναν και το θεσμό της χορηγίας.

 

 Οι χορηγοί, πλούσιοι δηλαδή πολίτες, αναλάμβαναν να καλύψουν τα έξοδα για την προετοιμασία και παρουσίαση των έργων στο πλαίσιο των μουσικών αγώνων. Ο χορηγός του έργου που έβγαινε πρώτο στους αγώνες έπαιρνε ως βραβείο έναν χάλκινο τρίποδα, δηλαδή ένα σκεύος που στερεωνόταν σε μία βάση με τρία πόδια. Τον χάλκινο τρίποδα οι χορηγοί τον ανέθεταν σε δημόσια θέα, στο θέατρο της πόλης ή σε κάποιο άλλο ξεχωριστό σημείο. Στην Αθήνα, για παράδειγμα, ένας ολόκληρος δρόμος, η οδός Τριπόδων στην σημερινή Πλάκα πήρε την ονομασία του από την πρακτική που ίσχυε τότε, να τοποθετούν, δηλαδή, οι νικητές χορηγοί τους χάλκινους τρίποδες πάνω σε μνημεία που έστηναν κατά μήκος του δρόμου. Στην περίπτωση του θεάτρου του Ορχομενού έχουν βρεθεί περίπου 25 βάσεις από τρίποδες, τους οποίους οι χορηγοί-νικητές των μουσικών αγώνων είχαν αφιερώσει στο Διόνυσο. Στις επιγραφές που ήταν χαραγμένες στις βάσεις των τριπόδων αναφέρονται τα ονόματα των χορηγών που ήταν δύο για κάθε έργο, το όνομα του επώνυμου άρχοντα, καθώς και τα ονόματα του αυλητή και του κορυφαίου του χορού.

 Εκτός όμως από μουσικές και θεατρικές παραστάσεις, το θέατρο φιλοξένησε και πολιτικές συγκεντρώσεις. Όπως μας πληροφορούν κάποιες επιγραφές, στο θέατρο συνεδρίαζαν οι αντιπρόσωποι των πόλεων που συμμετείχαν στο Κοινό των Βοιωτών. Αυτό βέβαια συνέβη για ένα σύντομο διάστημα, όταν η έδρα του Κοινού μεταφέρθηκε προσωρινά στον Ορχομενό, μετά την καταστροφή της Θήβας από τους Μακεδόνες το 335 π.Χ.

Το κοίλο, ο χώρος των θεατών, είναι στραμμένο προς τα νοτιανατολικά και έχει ημικυκλικό σχήμα. Με μια πρώτη ματιά μοιάζει να είναι χτισμένο κατευθείαν πάνω στο φυσικό λόφο.  

Σύμφωνα όμως με τους αρχαιολόγους, κάποια τμήματά του στηρίχθηκαν σε έναν τεχνητό λόφο που δημιουργήθηκε με τη συγκέντρωση μεγάλης ποσότητας χώματος. Η διαμόρφωση αυτή ήταν απαραίτητη γιατί σε κάποια σημεία το επίπεδο του εδάφους ήταν χαμηλότερο. Μάλιστα, στα δύο άκρα του κοίλου χτίστηκαν δύο τοίχοι που το στήριζαν και συγκρατούσαν το χώμα, το οποίο είχε συγκεντρωθεί για την κατασκευή του. Οι τοίχοι αυτοί ονομάζονται αναλημματικοί και σήμερα σώζεται μόνο το χαμηλότερο τμήμα τους.

Αρχαίο θέατρο - Ωδείο

Το 2ο αι. π.Χ. το κοίλο έγινε μαρμάρινο. Ήταν χωρισμένο σε οχτώ κερκίδες που είχαν ανάμεσά τους κλίμακες, οι οποίες είναι φτιαγμένες από ασβεστόλιθο, ένα σκληρό και ανθεκτικό πέτρωμα. Αν και σήμερα διακρίνονται μόνο δώδεκα σειρές εδωλίων, δηλαδή καθισμάτων, το κοίλο ήταν αρχικά ψηλότερο. Σε κάποια σημεία του κοίλου υπάρχουν   ορισμένοι λίθινοι κύβοι, πάνω σε αυτούς στηρίζονταν οι οριζόντιες πλάκες που αποτελούσαν τα καθίσματα των θεατών. Η τεχνική αυτή αποτελεί μια ιδιαιτερότητα του θεάτρου του Ορχομενού που δεν τη συναντάμε συχνά στα αρχαία θέατρα. Στην πρώτη σειρά του κοίλου βρίσκονταν οι θέσεις για τα επίσημα πρόσωπα,  που ονομάζονται προεδρίες. Πρόκειται για ενιαία καθίσματα με πλάτη και ανάγλυφη διακόσμηση στη βάση τους. Οι προεδρίες δεν έχουν διατηρηθεί σε καλή κατάσταση. Σχετικά με την χωρητικότητα του κοίλου, οι ερευνητές υπολογίζουν ότι μπορούσε να φιλοξενήσει περίπου 5.000 θεατές.

Στην  ορχήστρα εμφανιζόταν ο χορός των παραστάσεων και οι μουσικοί που έπαιρναν μέρος στους αγώνες. Το σχήμα της ορχήστρας μοιάζει με πέταλο και η διάμετρός της είναι 16 μέτρα. Γύρω από την ορχήστρα διατηρείται μέχρι σήμερα ο αποχετευτικός αγωγός που συγκέντρωνε και απομάκρυνε το νερό της βροχής. 

Ορχήστρα

 Δεξιά και αριστερά από την ορχήστρα υπήρχαν δύο διάδρομοι, οι πάροδοι, που οδηγούσαν σε αυτήν. Από τις παρόδους έμπαινε στο θέατρο ο χορός, αλλά και οι θεατές που κάθονταν στις πρώτες σειρές του κοίλου. Σήμερα σε καλύτερη κατάσταση σώζεται η βόρεια πάροδος. Η πάροδος αυτή, μάλιστα, απέκτησε εντυπωσιακή όψη τον 3ο αι. π.Χ., όταν διακοσμήθηκε με διπλή πύλη. Στα ρωμαϊκά χρόνια, τον 2ο αι. π.Χ., το κοίλο έγινε μαρμάρινο, ενώ προστέθηκε μία εξωτερική κλίμακα που οδηγούσε στις ψηλότερες θέσεις.

Από το οικοδόμημα της σκηνής σήμερα σώζονται τα θεμέλια και κάποια διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη.  Η σκηνή πιθανόν να ήταν ένα μακρόστενο κτήριο, μπροστά στο οποίο βρισκόταν το προσκήνιο, μία στοά με δωρικούς ημικίονες. Στο προσκήνιο, μάλιστα, υπήρχε χαραγμένη επιγραφή με αφιέρωση στις Χάριτες, τις θεότητες που τιμούσαν στο θέατρο του Ορχομενού. Στην οροφή του προσκηνίου βρισκόταν το λογείο, μία υπερυψωμένη εξέδρα. Εκεί εμφανίζονταν οι υποκριτές, οι οποίοι έβγαιναν από τις θύρες που υπήρχαν στον τοίχο της σκηνής, πίσω ακριβώς από το λογείο.

Στα ρωμαϊκά χρόνια η σκηνή έγινε μαρμάρινη και το λογείο ξαναχτίστηκε. Μάλιστα, για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε αρχαιότερο οικοδομικό υλικό από το θέατρο. Η χρήση υλικού από παλαιότερα κτήρια για την ανέγερση νεότερων ήταν μία συνηθισμένη πρακτική, διαδεδομένη στα αρχαία χρόνια, αλλά και αργότερα. Ακόμα και για την οικοδόμηση του βυζαντινού ναού της Σκριπούς τον 9ο αι. μ.Χ. χρησιμοποιήθηκαν τμήματα από τη σκηνή του θεάτρου.

Μία τελευταία επέμβαση στη μορφή του θεάτρου χρονολογείται στον 3ο αι. μ.Χ., ενώ φαίνεται ότι στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε. Ήρθε ξανά στο φως αιώνες μετά, με τις ανασκαφές του 1973 που αποκάλυψαν το κοίλο και την ορχήστρα. Μικρής κλίμακας ανασκαφές έγιναν επίσης το 1999 και το 2012. 

Το μνημείο σώζεται σε κακή κατάσταση διατήρησης. Ανήκει στη κατηγορία των άτυχων μνημείων της αρχαιότητας. Για παράδειγμα, οι αναλημματικοί τοίχοι έχουν απολέσει το 90 % των λίθων τους ή από όλο το κοίλο µόνο λίγα σπαράγµατα θραυσµάτων εδωλίων έχουν σωθεί εδώ και εκεί. Η εύκολη πρόσβαση και η έντονη δραστηριότητα την περίοδο του Μεσαίωνα είχαν ως αποτέλεσµα την συστηµατική αρπαγή των λίθων του μνημείου.

Το αρχαίο θέατρο – Ωδείο  μαζί με τον τάφο του Μινύα και την Παναγία τη Σκριπού έχουν ενταχτεί στο πρόγραμμα ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων του Ορχομενού, στη δημιουργία  Αρχαιολογικού Πάρκου.   

Πηγές: 

• Δήμος Ορχομενού  
• diazoma.gr
• ancienttheater.cultura.gr