Αρχαιολογικός Χώρος Νεμέας

 Περπατώντας κανείς το πέτρινο μονοπάτι από το Μουσείο προς τον Αρχαιολογικό χώρο της Νεμέας συναντά τις Οικίες, τον Ξενώνα και τη Βασιλική, αριστερά τα Λουτρά, προχωρώντας δυτικά των Λουτρών το ιερό του Οφέλτη και τη Δεξαμενή. Στη συνέχεια επιστρέφει στο πέτρινο μονοπάτι και προχωρώντας μετά τα Λουτρά συναντά στα ανατολικά τις Οικίες, και τέλος το Ναό. 

 ΟΙΚΙΕΣ

Ο επισκέπτης καθώς κατέρχεται το λίθινο μονοπάτι από το Μουσείο με κατεύθυνση βόρεια συναντά τις Οικίες, Πρόκειται για 9 μεγάλα οικοδομήματα, κτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο με πρόσοψη στα βόρεια, δηλ είχαν θέα την πλατεία και το ναό του Διός. Κτίστηκαν το τελευταίο τέταρτο του 4^ου αι. π.Χ. και έπαψαν να χρησιμοποιούνται κατά το δεύτερο τέταρτο του 3^ου αι. π.Χ.  

Οι κατασκευές αυτές ερμηνεύτηκαν ως οικίες εξαιτίας του οικιακού χαρακτήρα των ευρημάτων από το εσωτερικό τους. Για παράδειγμα σε ένα δωμάτιο της  4^ης Οικίας βρέθηκαν κατάλοιπα μαγειρείου, εστίες. Το πηγάδι στην Οικία 3, στα νοτιοδυτικά, υποδηλώνει επίσης οικιακή χρήση. Είναι κατασκευασμένο από μια μεγάλη τετράγωνη λιθόπλινθο, στην οποία έχει λαξευτεί το στρογγυλό στόμιο του πηγαδιού. Τα τοιχώματα του φέρουν επένδυση από μικρές πέτρες έως τα 5,75 μ. και συνεχίζοντας χωρίς επένδυση ως το βάθος των 7,10 μ.

Αν και οι εστίες και το πηγάδι υπαινίσσονται οικιακή χρήση, ωστόσο οι τοίχοι των Οικιών, ειδικά στην πρόσοψη, ήταν κτισμένοι με λίθους μεγαλύτερους από εκείνους που συνήθως χρησιμοποιούνταν σε οικίες. Πιθανόν αυτές οι Οικίες να ήταν τα καταλύματα των ιερέων ή των κριτών ή των επιστατών του ιερού κατά τη διάρκεια των αγώνων και όχι κατοικίες μόνιμου πληθυσμού στη Νεμέα κατά τη διάρκεια της κλασσικής και ελληνιστικής περιόδου.     

Ο ΞΕΝΩΝΑΣ

Ο επισκέπτης που στέκεται στην παλαιοχριστιανική Βασιλική, αντικρίζει και ένα οικοδόμημα του 4^ου αι. π.Χ., το 1/3 του οποίου καλύπτεται από τη Βασιλική. Ο Ξενώνας πιθανόν να χρησίμευε ως τόπος διαμονής αρκετών αθλητών και των προπονητών τους, οι οποίοι έρχονταν κάθε 2 χρόνια στη Νεμέα για να συμμετάσχουν στους πανελλήνιους αγώνες. 

Η κάτοψη του κτιρίου, που χωριζόταν σε διαμερίσματα, με καταλύματα ύπνου και χώρους εστίασης  σε καθένα από αυτά, οδηγεί στην ταύτισή του με «ξενοδοχείο»  ή ξενώνα. Η εγγύτητά του με το Λουτρό φανερώνει ότι ανήκει στις αθλητικές εγκαταστάσεις. Η ανασκαφές σε ένα από τα δωμάτια, έφεραν στο φως έναν αλτήρα ενώ  αλλού βρέθηκαν στλεγγίδες.

Ήταν ένα επίμηκες ορθογώνιο οικοδόμημα το οποίο στερούνταν αυλή. Είχε πλάτος 20 μ. και μήκος 85 μ. Ένας τοίχος εγκάρσιος στο μέσον των στενών πλευρών διατρέχει κατά μήκος το κτίριο και κάθετοι προς αυτόν τοίχοι διαμορφώνουν δωμάτια διαφόρων μεγεθών. Καθένα από τα βόρεια δωμάτια φέρει μία κατά μήκος εσωτερική κιονοστοιχία είτε στο μέσον είτε νοτιότερα, η οποία στήριζε ένα δεύτερο όροφο πάνω από το βόρειο τμήμα του οικοδομήματος. Σε ένα από τα βόρεια δωμάτια  υπήρχε κλίμακα που οδηγούσε στο δεύτερο όροφο.

Οι εσωτερικοί τοίχοι του Ξενώνα χτίστηκαν με επαναχρησιμοποιημένο υλικό και ακανόνιστες πέτρες τυχαία τοποθετημένες. Οι εξωτερικοί τοίχοι πάνω από τους ορθοστάτες κτίστηκαν με ωμές πλίνθους.

Σε ένα από τα νότια δωμάτια υπάρχει σε μια γωνιά μια κυκλική εστία  επιστρωμένη με κροκαλοπαγείς λίθους, είναι φανερό ότι ήταν μαγειρείο. Σε δυο από τα δωμάτια βρέθηκε υποστατό, πρόχειρα φτιαγμένο από επαναχρησιμοποιημένες κεραμίδες στέγης για να υποβαστάζει ένα σκεύος πάνω από τα αναμμένα κάρβουνα. Η εστία καλυπτόταν από στάχτες , αρκετά αγγεία και οστά αγελάδας. Το φαγητό που κατασκευαζόταν εδώ καταναλωνόταν στο διπλανό δωμάτιο.

Στα δυο τελευταία ανατολικά δωμάτια βρέθηκαν ένας κυκλικός βωμός από ασβεστόλιθο στο ένα και στο άλλο ένα περιρραντήριο από μελανό μάρμαρο. Αυτά τα ευρήματα φανερώνουν την τέλεση λατρευτικών δραστηριοτήτων σε αυτό το χώρο.

 Ο μεσαίος τοίχος του Ξενώνα έχει αποκαλυφθεί σε όλο το μήκος του σηκού της Βασιλικής , καθώς και στο πίσω τμήμα της αψίδας.

Αγγεία φαγητού και πόσεως καθώς και εστίες βρίσκονται σε όλα τα νότια δωμάτια, τα οποία φανερώνουν ότι αυτά προορίζονταν για χώρους εστίασης. Τα δε βόρεια πιθανόν να χρησιμοποιούνταν για διαμονή.

Η χρονολόγηση της αρχικής κατασκευής του Ξενώνα στηρίζεται στα νομίσματα και τα αγγεία. Η κατασκευή θεωρείται τμήμα του οικοδομικού προγράμματος της Νεμέας τον ύστερο 4^ο. αι. π.Χ.

Το υδραγωγείο που βρίσκεται στη νότια πλευρά του Ξενώνα κατασκευάστηκε την ίδια εποχή και με Π- σχημες κεραμίδες, κοίλες στο εσωτερικό, αλλά επίπεδες εξωτερικά. Ο δε αγωγός σχηματιζόταν από τις ίδιες κεραμίδες και σε μερικά σημεία καλυπτόταν από κοίλες καλύπτρες κεραμίδες και αλλού από επίπεδες στρωτήρες κεραμίδες. 

ΒΑΣΙΛΙΚΗ

 

Κατά τον 4^ο αι μ.Χ., όταν η κοιλάδα έγινε προσβάσιμη και κατοικήσιμη μετά την εκσκαφή ενός αποστραγγιστικού καναλιού. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός μεγάλου παλαιοχριστιανικού οικισμού από γεωργούς και κτηνοτρόφους που έχτισαν τα σπίτια τους με αρχαίο οικοδομικό υλικό

Πάνω στα ερείπια του Ξενώνα κατασκευάστηκε, στα μέσα του 5^ου αι. μ.Χ. , Βασιλική που αποτελούσε κέντρο της παλαιοχριστιανικής κοινότητας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Βαπτιστήριο, που στη βρίσκεται βόρεια πλευρά του χριστιανικού ναού.

Νότια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής ταφή, λαξευμένη στον τοίχο και προστατευμένη από ένα σύγχρονο κάλυμμα, αντιπροσωπευτική των ταφών που βρέθηκαν στη Νεμέα. Σε ένα κτιστό τάφο, επενδεδυμένο με δουλεμένες λίθινες πλάκες, το σώμα της νεκρής κειτόταν με το κεφάλι προς τη Δύση, ελαφρώς ανυψωμένο, για να αντικρίζει την ανατολή σύμφωνα με το χαρακτηριστικό έθιμο.

 

Νότια πλευρά του Λουτρού

ΤΟ ΛΟΥΤΡΟ

Ανατολικά της Βασιλικής και πέρα από το σύγχρονο νεκροταφείο υπάρχει ένα φαράγγι το οποίο έχει ισοπεδωθεί ο πυθμένας του για να φιλοξενήσει ένα σύγχρονο αμπελώνα. Στην αρχή του φαραγγιού υπήρχε μια πηγή, ίσως η γνωστή πηγή Αδράστεια, προς τιμήν του αρχηγού των Επτά επί Θήβας, του Άδραστου, που ίδρυσε τη Νεμέα. Από αυτήν υδρευόταν το Λουτρό και το στάδιο. Το νερό της πηγής διοχετευόταν σε μια καμαροσκεπή σήραγγα, λαξευμένη στο φυσικό βράχο σε μήκος 16,40 μ. Αν και η χρονολόγησή της δεν έχει αποδειχτεί, αυτή η σήραγγα πρέπει να σχετίζεται με την κατασκευή του Λουτρού.  Το υδραγωγείο, στη νότια πλευρά του Ξενώνα, εφοδίαζε με νερό το Λουτρό.

Το Λουτρό έχει σήμερα καλυφτεί από μια σύγχρονη στέγη, κατασκευασμένη με επαναχρησιμοποιημένα κεραμίδια και οι τοίχοι έχουν αντικατασταθεί από σύγχρονους τοίχους, κατασκευασμένους από μικρές πέτρες και συνδετικό κονίαμα.

 Οι τοίχοι αυτοί φτιάχτηκαν για να προστατεύουν τα «ευαίσθητα» αρχαία θεμέλια, γιατί κατά τη διάρκεια της παλαιοχριστιανικής εποχής αυτή η περιοχή σκάφτηκε κάτω από το επίπεδο ου αρχαίου δαπέδου, αλλά και να επιτρέπουν να ανακατασκευαστεί το αρχαίο δάπεδο. Μια σειρά σχεδίων παρουσιάζουν τα διάφορα; τμήματα της κατασκευής, όπως θα ήταν στην αρχαιότητα.

Ανατολικό Δωμάτιο- αποδυτήριο

Ο επισκέπτης σήμερα εισέρχεται στο Λουτρό μέσω του μεγάλου Ανατολικού Δωματίου –μήκους πλευράς 20 μ. – στο κέντρο του οποίου υπάρχουν τα θεμέλια 4 υποστυλωμάτων στέγης,  που διαμορφώνουν ένα τετράγωνο. Αν και δεν είναι γνωστή η λειτουργία αυτού του δωματίου, ήταν πιθανώς αποδυτήριο του Λουτρού.

Δυτικό Δωμάτιο- αίθουσα  για το μάζεμα του γλοιού

Το Δυτικό Δωμάτιο του Λουτρού αποτελείται από ένα μεγάλο χώρο, που χωρίζεται με δυο σειρές κιόνων σε τρία κλίτη, με προσανατολισμό Α-Δ. Η βορειότερη σειρά κιόνων έχει διατηρήσει τις 5 αρχικές βάσεις, ενώ η κεντρική σώζεται πολύ αποσπασματικά. 

Το δάπεδο στα δυο βορειότερα κλίτη είναι στο ίδιο επίπεδο με το Ανατολικό Δωμάτιο και πιθανόν να χρησίμευε ως χώρος όπου οι αθλητές – μετά τον αγώνα ή την άσκηση- αφαιρούσαν από το σώμα τους ένα στρώμα ελαίου, ιδρώτα και σκόνης, που ήταν γνωστός ως γλοιός. Αυτός θεωρούνταν ότι είχε θεραπευτική αξία και έτσι συλλεγόταν και πουλιούνταν ως αλοιφή (Πλίνιος). Πρέπει να φανταστούμε ότι το βόρειο τμήμα του Δυτικού Δωματίου διέθετε μεγάλα αγγεία για τη συλλογή του γλοιού. 

 Το νότιο κλίτος του Δυτικού Δωματίου είναι στην πραγματικότητα ένα ημιυπόγειο δωμάτιο λουτρού. Η κιονοστοιχία που το χωρίζει από το υπόλοιπο δωμάτιο – σώζονται μόνο οι βάσεις τριών κιόνων- αποτελεί την προέκταση του νότιου διαχωριστικού τοίχου του Δυτικού Δωματίου του Λουτρού. Τον χώρο αυτό τον προσέγγιζαν από το μεσαίο κλίτος του Δυτικού Δωματίου , όπου δεξιά και αριστερά του κεντρικού κίονα δημιουργείται άνοιγμα, από το οποίο μια φαρδιά κλίμακα που οδηγεί στο χαμηλότερο επίπεδο.

 Δεξιά και αριστερά των δυο κεντρικών ανοιγμάτων υπήρχε ένα στηθαίο ανάμεσα των κιόνων που έφρασαν τα ανοίγματα ώστε να αποτρέπονται τα ατυχήματα. Αρκετοί λίθοι αυτού του στηθαίου έχουν ξαναστηθεί στην αρχική περίπου θέση τους.

Νότια πλευρά του Δυτικού. Δωματίου, δεξιά και αριστερά οι Λουτήρες και στο κέντρο η Πισίνα

Ο νότιος χώρος του Λουτρού χωρίζεται σε τρία τμήματα, που φέρουν ισχυρές επιστρώσεις υδραυλικού κονιάματος. Η πλατιά Κεντρική Πισίνα χωρίζεται από τα μικρότερα παράπλευρα δωμάτια με έναν τοίχο, που το αρχικό τους ύψος ήταν στο ύψος του στήθους. Τα παράπλευρα δωμάτια ήταν ακριβώς ίδια. Σε αυτά κατέβαιναν από τα πλαϊνά σκαλοπάτια της κλίμακας όπου υπήρχαν στον ένα τοίχο 4 λουτήρες στους οποίους το νερό έφτανε από ένα λίθινο αυλάκι νερού, σκαμμένο στον τοίχο , που έφερε οπές σε ίσα διαστήματα, από τις οποίες έρεε το νερό σε κάθε λουτήρα ξεχωριστά.  Οι λουτήρες στα πλάγια είχαν εγκοπές σχήματος V  για πιθανή υπερχείλιση,  κανένας τους δεν ήταν εφοδιασμένος με υδρορροή.

Η κλίμακα που οδηγούσε στο νότιο κλίτος του Δυτικού Δωματίου φωτ. Στάντζος

Τα απόνερα στο Δωμάτιο του Ανατολικού λουτήρα κυλούσαν στο δάπεδο προς ένα άνοιγμα στη γωνία της κλίμακας. Από εκεί μέσα σε ένα πήλινο αγωγό σκαμμένος κατά μήκος της κλίμακας, στο ύψος της πρώτης βαθμίδας μετέφερε τα νερά στην απέναντι γωνιά, από όπου κυλούσαν στη συνέχεια επιφανειακά στο δάπεδο του Δυτικού Δωματίου του Λουτήρα προς μια οπή απορροής κάτω από το βορειότερο λουτήρα και από εκεί σε έναν αποχετευτικό αγωγό, χτισμένο από πέτρες, τα δε νερά της κεντρικής πισίνας από μια οπή στη ΒΔ γωνιά της διοχετεύονταν στον αγωγό κάτω από το κλιμακοστάσιο κι από κατέληγαν στον ίδιο αποχετευτικό σύστημα με τα νερά των λουτήρων.  Για να λειτουργήσει το σύστημα το δάπεδο είχε ελαφρά κλίση προς τα δυτικά.

Με μια οπή στο νότιο τοίχο της Πισίνας έρχεται το νερό μέσα. Το δε ύψος του νερού στην Πισίνα έφτανε περίπου στο ύψος του στήθους  ή λίγο χαμηλότερα και ότι η ίδια η πισίνα προοριζόταν ως χώρος κολύμβησης. 

Οι 4 Λουτήρες

Οι Λουτήρες ήταν πολύ ρηχοί και μικρών διαστάσεων για ατομική χρήσης, να καταβρέχουν ή να ρίχνουν νερό στο σώμα τους.

Ανατολικοί Λουτήρες- φωτ. Στάντζος

Υπήρχαν συγκροτήματα δεξαμενών στους εξωτερικούς τοίχους του Λουτρού που τροφοδοτούσαν τους λουτήρες και την πισίνα. Τμήματα του συγκροτήματος δεξαμενών για την προμήθεια νερού είναι ορατά στη νοτιοδυτικά γωνιά του Ανατολικού δωματίου. Αυτά τροφοδοτούνταν από υδραγωγείο, αλλά η σύνδεση δεν έχει διατηρηθεί. Η ροή του ύδατος ήταν ρυθμιζόμενη, δεν ήταν συνεχής. Η ροή του ύδατος ρυθμιζόταν από μια κατασκευή που γέμιζε κατά διαστήματα και ήταν τόσης χωρητικότητας, όση απαιτούσε η επαρκής τροφοδότηση και των τεσσάρων λουτήρων. Οι δεξαμενές που διοχέτευαν το νερό στην Κεντρική Πισίνα δεν σώζονται.

Το Λουτρό που χρονολογείται τον 4^ο αι. π.Χ. είναι ένα από τα πρωιμότερα λουτρικά συγκροτήματα που είναι ως τώρα γνωστά από τον Ελληνικό χώρο.

ΟΙ ΟΙΚΟΙ 

Αυτά τα οικοδομήματα ήταν χώροι συνάντησης και τελετουργικών συμποσίων. Στέγαζαν προσφορές και ποικίλα υλικά, που περιελάμβαναν, σύμφωνα με τις επιγραφές στις οποίες αναγράφεται το περιεχόμενό τους, σπονδικές φιάλες, σιδερένιες άγκυρες, χάλκινες περόνες, τρίποδες, λυχνάρια, θυμιατήρια, χάλκινα κέρα τα κριού, δοκάρια πλοίου και όλους τους τύπους των αγγείων. Συνολικά υπήρχαν  9 Οίκοι. Πιθανώς να κτίστηκαν κατά το πρώτο μισό του 5^ου αι. π.Χ. . πολλοί από αυτούς καταστράφηκαν και ανακατασκευάστηκαν κατά τον ύστερο 4^ο αι. π.Χ. Εκείνοι που επιβίωσαν λεηλατήθηκαν από μεταγενέστερους κατοίκους της Νεμέας και όλοι υπέστησαν εκτεταμένες καταστροφές από τις αγροτικές δραστηριότητες.

Δυτικοί Λουτήρες

 

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΔΙΟΣ

Η πρώτη οικοδομική δραστηριότητα εμφανίζεται το β΄ τέταρτο του 6^ου. αι. π.Χ.

την ίδια εποχή με την ίδρυση των αγώνων. Ο χώρος ισοπεδώθηκε και καλύφθηκε

Ναός Διός - φωτ. Στάντζος

από ένα στρώμα λευκής αργίλου, που ανιχνεύεται σε αρκετά σημεία της έκτασής της. Τα πρώτα οικοδομήματα ήταν ο ναός του Διός και το ηρώο του Οφέλτη.

Ο ναός ήταν κτισμένος στην ίδια θέση με το νεότερο και είχε τον ίδιο προσανατολισμό, αλλά ήταν αρκετά μικρότερος, με διαστάσεις  10,10Χ36,30  μ. Τμήμα της θεμελίωσής του διακρίνεται στο άδυτο  του νεότερου ναού. Δεν πρέπει να είχε κιονοστοιχία, ενώ αέτωμα υπήρχε μόνο στην πρόσοψη, που είχε ζωγραφική και όχι ανάγλυφη διακόσμηση.

Ο νέος ναός του Διός ήταν μεγαλύτερος του αρχαιοτέρου, με διαστάσεις 22Χ45 μ. και είχε κτιστεί με γκρίζο πωρόλιθο από ένα λατομείο κοντά στις Κλεωνές, που βρίσκεται δίπλα στην εθνική οδό Κορίνθου – Τριπόλεως. Ο ναός είχε εξωτερική κιονοστοιχία 6Χ12 κιόνων δωρικού ρυθμού, ακόμη 2 κίονες με 12 σπονδύλους στον πρόδρομο και ύψους 9,55 μ. και μια εσωτερική διώροφη κιονοστοιχία σχήματος Π με 6Χ4 κίονες. Από την εσωτερική

Με το κίτρινο ο πρώτος ναός και εξωτ. ο νέος

κιονοστοιχία η κάτω ήταν Κορινθιακού ρυθμού ενώ η άνω ιωνικού ρυθμού. Η ιωνική κιονοστοιχία ήταν για να βοηθούν στη στήριξη της στέγης. Η κιονοστοιχία Κορινθιακού ρυθμού είχε 6 κίονες στις μακρές πλευρές και 4 στις στη δυτική πλευρά. Οι κίονες είχαν ύψος 7,49 μ. περιλαμβανομένου του κιονόκρανου και της βάσης.

Η είσοδος στην ανατολική πλευρά

Από τους 32 εξωτερικοί κίονες δωρικού αριθμού ύψους 10,33μ. ύψους με 13 σπόνδυλους είχε μείνει όρθιος μόνο ένας ανατολικά του νότιου κίονα του πρόναου, ενώ από το 2002 έχουν αναστηλωθεί δύο κίονες στη βόρεια πλευρά.

 Οι κίονες παρουσίαζαν ελαφρά κυρτότητα ( ένταση) στα 2/3 του ύψους τους, πιθανόν για να διόρθωσουν το οπτικό λάθος του κοίλου εξωτερικού περιγράμματος που διαμορφωνόταν σε έναν κορμό κίονα με τη λεγόμενη μείωση, το αδυνάτισμα δηλαδή του πάχους των κιόνων  προς τα άνω. Οι κορμοί έφεραν 20 γλυφές, χωριζόμενες με οξείες ακμές.

Οι λίθοι του επιστηλίου, καθένας 3,75 μ., αποτελείτο από ένα τρίγλυφο και μια

Το άδυτο του Ναού

μετόπη εναλλάξ. Η διευθέτηση εναλλάξ τοποθετημένων τριγλύφων και μετοπών και το κεντράρισμα κάθε δεύτερου τριγλύφου πάνω από έναν κίονα απαιτούσε κάποιες παραλλαγές, π.χ. ο ακραίος λίθος αποτελούνταν από δυο τρίγλυφα και μια ενδιάμεση μετόπη στη μακρά πλευρά και ένα τρίγλυφο στη στενή όψη. Ο γωνιακός λίθος της μακράς και της στενής πλευράς αποτελούνταν από μια μόνο μετόπη .      

Το οικοδόμημα δεν είχε γλυπτό διάκοσμο αλλά είχε γραπτή διακόσμηση. Βρέθηκαν ίχνη κυανής και ερυθρής γραπτής διακόσμησης. Η στέγη κατασκευάστηκαν από ξύλινες δοκούς, πάνω από τις οποίες στρώθηκαν πήλινες κεραμίδες, κάποιες από αυτές βρίσκονται στο μουσείο. Κάθε τμήμα της κεράμωσης καλυπτόταν από δυο στρωτήρες κεραμίδες και στο μέσον έφερε μια μαρμάρινη καλυπτήρια κεραμίδα. Κάθε δεύτερη καλυπτήρια κεραμίδα κατέληγε στην πρόσθια πλευρά σε ανθεμωτό ακροκέραμο, το οποίο κάλυπτε τους αρμούς των λίθων της σίμης.

Η εσωτερική σε σχήμα Π διώροφη κιονοστοιχία

Κάθε μαρμάρινη σίμη είχε στο κέντρο της μια υδροροή με τη μορφή λεοντοκεφαλής , για να απομακρύνονται τα όμβρια ύδατα από το οικοδόμημα. Η σίμη  στήριζε την κεράμωση της στέγης. Τα αετώματα, μήκους 17,92 μ. και μέγιστον ύψος 1,87 μ. δεν έφεραν γλυπτά. 

Στην πίσω πλευρά του σηκού, στη θέση του οπισθόδομου υπήρχε ένα άδυτο , το εσωτερικό δωμάτιο ενός ναού, το οποίο ήταν άβατο. Η κρύπτη μέσα στο άδυτο είναι ένα ασυνήθιστο γνώρισμα. Η ορθογώνια κάτοψή της κρύπτης έχει  διαστάσεις 3,65 Χ 4,35 μ περίπου, έξι σκαλοπάτια πλάτους 0,71 εκ. στο ανατολικό άκρο από τη βόρεια πλευρά οδηγούσαν σε αυτό. Η λειτουργία της κρύπτης παραμένει αινιγματική. Ένα μαντικό ιερό στη Νεμέα είναι βέβαια πιθανό, ειδικά καθώς τα μαντεία ήταν συνήθη σε άλλα πανελλήνια ιερά, αλλά αυτό δεν έχει αποδειχτεί.   

Δεν έχουν σωθεί τμήματα του λατρευτικού αγάλματος, που είχε ήδη χαθεί το 2^ο μ.Χ. όταν έφτασε εδώ ο Παυσανίας. Όπως λέει ο Παυσανίας στο Άργος είδε ένα χάλκινο άγαλμα του Διός αποδίδοντάς το στο γλύπτη Λύσιππο το Σικυώνιο. Με αυτό υπαινίσσεται ότι το άγαλμα είχε μεταφερθεί από τη Νεμέα στο Άργος. Ο Νέμειος Δίας  σύμφωνα με τα νομίσματα ήταν γυμνός που κρατούσε σκήπτρο στο δεξί χέρι και έφερε αετό στα πόδια του.  

Οι κίονες φαίνεται ότι έπεσαν τον 4^ο αι. μ.Χ. Από τους 48 κίονες του ναού, στέκονταν όρθιοι μόνο οι 3 , αλλά με ένα αναστηλωτικό πρόγραμμα ανυψώθηκαν άλλοι 6 κιόνων , γεγονός που άλλαξε ριζικά την εικόνα του ναού. Οι κάτοικοι της παλαιοχριστιανικής εποχής αφαίρεσαν μεγάλες ποσότητες λίθων από το ναό κατά τη διάρκεια κατασκευής της Βασιλικής.

ΚΥΚΛΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Κυκλική κατασκευή - φωτ. Στάντζος

Περισσότερο από 30 λίθους από σκληρό ασβεστόλιθο, διαφόρων σχημάτων, είναι τοποθετημένες κατά πολυγωνικό τρόπο, σε δυο ομόκεντρους κύκλους, με δυο λίθους στο κέντρο.  Όλη η κατασκευή έχει διάμετρο 6μ. περίπου. Μάλλον κατασκευάστηκε το δεύτερο τέταρτο του 5^ου αι. π.Χ. ή λίγο αργότερα. Αυτή η συμπαγής στρώση των θεμελίων μπορεί να φτιάχτηκε για να δεχτεί τη βάσης ενός πολύτιμου έργου τέχνης.

ΤΟ ΕΣΤΙΑΤΟΡΙΟ 

   

Νότια του Οίκου 7 βρισκόταν το Εστιατόριο. Ήταν ένα ορθογώνιο κτίριο διαστάσεων 9,82 Χ7,44 μ. Ένα τοίχος κατεύθυνσης Β-Ν χωρίζει το κτίριο σε δυο χώρους, ο δυτικός έχει διαστάσεις 1,90 Χ 6,10 μ και ο ανατολικός 6,65Χ 6,10 μ. και οι δυο χώροι είχαν έκκεντρο άνοιγμα στο δυτικό τους τοίχο. Αν το μέγεθος κάθε ανάκλιντρου είναι περίπου ο, 85Χ1,80 μ. θα μπορούσαν να τοποθετηθούν 11 ανάκλιντρα στην περίμετρο του ανατολικού δωματίου. Στην ταύτιση βοηθούν μαρτυρίες σχετικά με την προετοιμασία και την κατανάλωση του φαγητού. 

Επί πλέον δυτικά της εισόδου του Εστιατορίου βρέθηκε ένας ορθογώνιος λάκκος, διαστάσεων 1,35Χ ο,7^ο μ. επενδεδυμένος με μικρές πέτρες και σφραγισμένος με ένα θόλο . Μέσα βρέθηκε μεγάλη ποσότητα στάχτη και οστά χοίρου, αγγεία πόσης και μια σιαγόνα κάπρου. Ο λάκκος προφανώς είναι λάκκος θυσιών και έφερε υπολείματα κάποιου τελετουργικού δείπνου. Ένα πηγάδι βορειοδυτικά του εστιατορίου πιθανώς να τροφοδοτούσε το οικοδόμημα με νερό. 

ΤΟ ΗΡΩΟΝ ΤΟΥ ΟΦΕΛΤΗ

ιερό του Οφέλτη - αεροφωτ.

Το Ηρώον του Οφέλτη ανακαλύφτηκε το 1979 και ερευνήθηκε περαιτέρω το 1997 και 1983. Βρίσκεται στο ΝΔ τμήμα του αρχαιολογικού χώρου. Το Ηρώον έχει δυο οικοδομικές φάσεις: την αρχαϊκή και την πρώιμη ελληνιστική.  Ο Παυσανίας όταν το επισκέφτηκε το είδε και αναφέρει ότι περιβαλλόταν από ένα λίθινο φράκτη ( θριγκός λίθων). Μέσα σε αυτό το περίβολο είδε βωμούς. Τα αρχαιολογικά λείψανα ανταποκρίνονται στην περιγραφή του.  Αντικείμενα όπως ένα σιδερένιο κηρύκειο και μολύβδινες πινακίδες  με κατάρες (κατάδεσμοι) υποδηλώνουν την χθόνια σημασία του ιερού. Σε δυο ευρήματα από το ίσως απεικονίζεται και ίδιος ο Οφέλτης: ένα λίθινο αγαλματίδιο γυναικείας μορφής που κρατά ένα παιδί, το μικρό Οφέλτη και ένα πήλινο ειδώλιο αγοριού με προσωπείο.

   Το κυριότερο γνώρισμα του αρχαίου ιερού ήταν μια μικρή ορθογώνια , λίθινη κατασκευή, με διαστάσεις 1,40Χ 3,15 μ. περίπου . Αυτή η κατασκευή συνέχισε να αποτελεί κύριο γνώρισμα του ιερού και στην ελληνιστική εποχή και πιθανόν να αναπαριστά τον τάφο του Οφέλτη

Το πρώιμο ελληνιστικό ιερό του Οφέλτη

Αναπαράσταση του ιερού του Οφέλτη και της Δεξαμενής

Ο σύγχρονος επισκέπτης μπορεί εύκολα να αναγνωρίσει το Ηρώον της πρώιμης ελληνιστικής φάσης από το σχήμα του. Σε αυτή τη φάση το ιερό περιβάλλεται από λίθινο περίβολο, που έμοιαζε με φράκτη,  σχήματος τραπεζίου του οποίου η μια πλευρά του σε ένα σημείο αποκλίνει, σχηματίζοντας μια εξαιρετικά αμβλεία γωνία, δίνοντας τελικά την εντύπωση πενταγώνου.  Σώζονται πολλά από τα θεμέλια του περιβόλου, εκτός από ένα κομμάτι στην ανατολική πλευρά που παρασύρθηκε από τον ποταμό Νεμέα. 

Το ιερό ήταν σίγουρα υπαίθριο και η έκταση του ήταν περίπου 850 τ.μ. , ήταν μεγαλύτερο από το Πελόπιο της Ολυμπίας. 

Πιθανότατα κατασκευάστηκε στο τέλος του 4^ου ή αρχές του 3^ου αι. π.Χ.  

Το αρχαϊκότερο ιερό του Οφέλτη

Ο πρώιμος ελληνιστικός περίβολος κατασκευάστηκε πάνω στο παλαιότερο αρχαϊκό ιερό.  Στην πρώτη του φάση είχε την μορφή ενός τεράστιου χωμάτινου

το Ιερό του Οφέλτη σήμερα

σωρού. Μέσα στο σωρό υπήρχαν αγγεία και άλλα αντικείμενα που αποτελούσαν αναθήματα, ως ένα είδος προσφορών θεμελίωσης. Σχεδόν όλα ήταν αγγεία πόσεως. Το πιο σύνηθες ήταν η Κορινθιακή κοτύλη. Η υπεροχή των αγγείων πόσεως υποδηλώνει ότι η σπονδή και η πόση αποτελούσαν ένα σημαντικό κομμάτι των τελετών που συνόδευαν την κατασκευή του ιερού. Τα αγγεία με βάση τον τύπο μπορούν να χρονολογηθούν στο δεύτερο ήμισυ του 6^ου. αι. π.Χ.

Η ίδρυση των Νεμέων τοποθετείτε το 573 π.Χ. και οι κεραμικές μαρτυρίες από τον Ηρώον ενισχύουν την άποψη ότι το ιερό του Οφέλτη ιδρύθηκε την ίδια εποχή.  Η συσχέτιση του μύθου του Οφέλτη με την ίδρυση των αγώνων ερμηνεύει την οικοδόμηση του ιερού την ίδια εποχή με την ίδρυσή τους. 

Ο ΙΠΠΟΔΡΟΜΟΣ 

Οι ιππικοί αγώνες αποτελούσαν απαραίτητο μέρος κάθε πανελλήνιας αθλητικής συνάθροισης και μολονότι δεν έχει αποκαλυφθεί κανένας ελληνικός ιππόδρομος, υπήρχε ένας σε κάθε χώρο διεξαγωγής των αγώνων. Στη Νεμέα δυτικά του ναού του Διός πρέπει να υπήρχε ο ιππόδρομος .Οι ανασκαφές στη δυτική πλευρά του αναχώματος έχουν φέρει στο φως ίχνη τροχών ελαφρών οχημάτων. Το σύνηθες πλάτος τους είναι 2-3 μ. Το ανάχωμα χρησίμευε για την προστασία του ναού του Διός από τις πλημμύρες. Οι αρματοτροχιές, μαρτυρούν ένα διάδρομο από όπου περνούσαν τα άρματα με κατεύθυνση τον ιππόδρομο.

Η ΔΕΞΑΜΕΝΗ 

Αναπαράσταση της Δεξαμενής και του αγωγού

Περίπου 20 μ. δεξιά του Ηρώου υπάρχει μια δεξαμενή. Αυτή η τριμερής κατασκευή, διαστάσεων 3Χ9,80 μ. περίπου είχε βάθος 8μ. από την επιφάνεια. Τα τοιχώματα είναι κατασκευασμένα από ογκώδης λίθους  και η επιφάνειά της δεν φέρει ίχνη υδραυλικού κονιάματος. Επομένως, μπορούσε το υδροφόρο στρώμα να διεισδύσει  και η Δεξαμενή να λειτουργεί ως πηγάδι.

 Επιπλέον υπήρχαν και πήλινοι αγωγοί που τροφοδοτούσαν το πηγάδι με νερό, άρα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ως δεξαμενή.  Οι πολλές λίθινες πλάκες που βρέθηκαν πεσμένες στα δωμάτια της Δεξαμενής δείχνουν ότι η άνω επιφάνεια έφερε λίθινη επένδυση, δεν είναι σαφές αν έφερε στέγη για να αποτραπεί η εισχώρηση σκόνης και άλλων υλικών. Δεν είναι γνωστό αν χρησιμοποιούνταν κάποιο είδος μηχανισμού για την άντληση νερού, αν και οι μεγάλες οπές σχήματος U, που ανοίχτηκαν στα άκρα των πλευρικών χώρων, χρησίμευαν ως σημεία για την άντληση του νερού. Ο κεντρικός χώρος δεν φέρει τέτοια εγκοπή, επομένως οι πλευρικοί χώροι πρέπει να είχαν πιο ευρεία χρήση.

Τα ευρήματα από τη Δεξαμενή δείχνουν ότι αυτή άρχισε να λειτουργεί κατά τον ύστερο 4^ο αι. π.Χ. 

ΣΤΑΔΙΟ

Το στάδιο της Νεμέας κατασκευάστηκε το 330-320 π.Χ. και χρησιμοποιήθηκε μόνον έως την μεταφορά των αγώνων στο Άργος, το 271 π.Χ. , δηλαδή η αθλητική χρήση του περιορίστηκε σε 60 χρόνια περίπου , 330- 270 π.Χ.  και χωρούσε 30.000 θεατές.

Κατασκευάστηκε σε δυο φυσικές κοιλότητες Ο στίβος και τα πρανή για τους θεατές καταλάμβανε το μεγάλο κοίλωμα προς τα ανατολικά. Το μικρότερο κοίλωμα καταλάμβανε το Αποδυτήριο. Μια σήραγγα που διαπερνούσε τη φυσική κορυφογραμμή ανάμεσα στα δυο κοιλώματα, συνέδεε το στίβο με τα αποδυτήρια.

Το Στάδιο συνδεόταν με το ναό του Διός με ένα δρόμο που ακόμα βρίσκεται κρυμμένος ανάμεσα στους αμπελώνες , αλλά προσέγγιζε το Αποδυτήρια από βόρεια. Αυτή την «Ιερά Οδός» ακολουθούσε η πομπή των αθλητών και των κριτών, που έρχονταν μετά από τις θυσίες στο βωμό του Διός για να ετοιμαστούν για τους αγώνες. 

ΑΠΟΔΥΤΗΡΙΟ  

Αποδυτήριο σήμερα

Το Αποδυτήριο ήταν ένα ορθογώνιο οικοδόμημα, με διαστάσεις 13,40Χ16,40 μ. περίπου, με κεντρική αυλή. Η συμπαγής πέτρινη θεμελίωση, εκτός από εκείνη του δυτικού τοίχου του οικοδομήματος, λεηλατήθηκε κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο (4^ος -7^ος αι. μ.Χ) και έχει αντικατασταθεί από λευκό χαλίκι, ώστε να είναι σαφές το περίγραμμα του οικοδομήματος. Αυτή η θεμελίωση έφερε λίθινο τοιχοβάτη και τοίχους από ωμές πλίνθους.

Οι ακριβείς θέσεις των δεν είναι γνωστές. Η αυλή περιβαλλόταν στις τρεις πλευρές από δωρικούς κίονες οι οποίοι στήριζαν μια στέγη από πήλινες κεραμίδες. Εκατοντάδες από αυτές έφεραν σφράγισμα το όνομα του Σωσικλή, ενός αρχιτέκτονα μεγάλων έργων από το Άργος, ο οποίος ήταν υπεύθυνος των έργων της Νεμέας. Δείγματα τέτοιων τύπου κεραμίδων βρίσκονται στο Μουσείο. Εδώ οι αθλητές άφηναν τα ρούχα τους και  αλείφονταν με λάδι.  

  

ΘΟΛΩΤΗ ΔΙΟΔΟΣ

Ένας διάδρομος που ξεκινούσε από την ΝΑ γωνία του Αποδυτηρίου οδηγούσε σε μια σήραγγα μήκους 36,35 μ., πλάτος 2,05 μ. και ύψους 2,48 μ. στεγασμένη με καμάρα, που οδηγούσε κατευθείαν στο Στάδιο. Στους τοίχους κοντά στην έξοδο είναι χαραγμένα πολλά ονόματα, μάλλον των ίδιων των αθλητών, την ώρα που περίμεναν να ακούσουν το όνομά τους από τον κήρυκα, όπως ΤΕΛΕΣΤΑΣ, ΑΚΡΟΤΑΤΟΣ ΚΑΛΟΣ και  κάποιος χάραξε τη λέξη ΝΙΚΩ, ΑΙΘΕΡΙΖΩΗΣ = αιθέρια ζωή.

 Ο Τελέστας θα πρέπει να ταυτιστεί με τον γνωστό από την Ολυμπία πυγμάχο που νίκησε το 340 π.Χ., ενώ ο ΑΚΡΌΤΑΤΟΣ που συνοδεύεται με το επίθετο ΚΑΛΟΣ = όμορφος, με γόνο του βασιλικού οίκου της Σπάρτης. 

Όλη η θολωτή δίοδος σώζεται σε καλή κατάσταση. Μερικοί λίθοι από τις σφήνες του τόξου έχουν πέσει καθώς και το κλειδί, τα οποία αντικαταστάθηκαν από μπετό  στο μέγεθος των λίθων και χρωματίζοντάς  τους δεν διαφέρουν από τους υπόλοιπους λίθους.

Όταν ανακαλύφθηκε η δίοδος τα άκρα είχαν φραχτεί  με χώμα αλλά το κεντρικό τμήμα ήταν κενό. Τον 1^ο αι. μ.Χ. η σήραγγα χρησιμοποιήθηκε από ένα βοσκό και το κοπάδι του. Στο τοίχο υπάρχουν οι οπές που άνοιξε για να δένει τα ζώα του, σε απόσταση 16,85 μ από το ανατολικά άκρο του βόρειου τοίχου .Το ίδιο έχει συμβεί και κίονες του Αποδυτηρίου.  Η μεγάλη επιγραφή ΜΑΡΤΙΑΛΙΣ κοντά το δυτικό άκρο του βόρειου τοίχου της σήραγγας ίσως δίνει το όνομα του βοσκού.

Η καλύτερη σωζόμενη εγχάρακτη επιγραφή είναι αυτή του ΑΡΙΣΤΙΩΝΟΣ βρίσκεται στο μουσείο.

 

ΣΤΙΒΟΣ

ο λιθινος αγωγός νερού περιμετρικά του στίβου

 Ο στίβος είχε μήκος 600 πόδια, δηλ 178μ. Την περίμετρο του σταδίου περιέτρεχε ένα λίθινος αγωγός για πόση νερού και για ύγρανση της επιφάνειας του εδάφους του στίβου. Ο λίθινος αυτός τροφοδοτούνταν από έναν πήλινο αγωγό που έφερνε το νερό από την Αδράστεια πηγή. Το νερό περνούσε από μια οπή στην πίσω πλευρά μιας μικρής ορθογώνιας κατασκευής στη νότια πλευρά του  στίβου. Στη συνέχεια έρεε σε λεκάνες όπου μπορούσε να κατακαθίσει η λάσπη και μετά διοχετευόταν στο ημικυκλικό άκρο του στίβου στο λίθινο αγωγό, ο οποίος διακοπτόταν κατά διαστήματα από άλλες λεκάνες καθίζησης λάσπης.

Λίθινοι αγωγοί νερού και λεκάνη στο στάδιο

Προκειμένου να ρέει το νερό ο στίβος είχε κατωφέρεια προς τα βόρεια, με συνολική κλίση στον κατά μήκος άξονα 2μ. Αυτό σημαίνει ότι ο μισός αγώνας δρόμου μεγάλων αποστάσεων διεξαγόταν ανηφορικά και ο άλλος μισός κατηφορικά. Αλλά οι αρχαίοι έλληνες ενδιαφέρονταν για την νίκη και όχι για να καταρρίψουν το ρεκόρ.

Ο στίβος αποτελείτο από κιτρινωπό αργιλώδες χώμα, που έπρεπε να διατηρείται στο ίδιο επίπεδο. Αυτό επιτυγχανόταν με το σκάψιμο της επιφάνειας του στίβου για κάθε τελετή των Νεμέων  και στη συνέχεια με το βρέξιμο και την ισοπέδωσή του, για να δημιουργηθεί μια λεπτή  επίπεδη επιφάνεια- κρούστα- πάνω στο μαλακό χώμα. Κατά τη διάρκεια της διεξαγωγής των αγώνων ανοίγονταν σκάμματα στο στίβο για το άλμα, την πάλη και την πυγμαχία. Δεν ξέρουμε το μέγεθός τους γιατί καταστρέφονταν κάθε δυο χρόνια όταν ο στίβος ανασκαπτόταν για τους επόμενους αγώνες.

Για τους αγώνες δρόμου μεγάλων αποστάσεων οι στροφές των αθλητών γίνονταν γύρω από ένα πάσσαλο, τον καμπτήρα, ο οποίος τοποθετούνταν σε μια τετράγωνη βάση που βρίσκεται 5,30 μ. βόρεια της άφεσης και 3,40 μ. δυτικά του κέντρου του στίβου. Αυτή η συμμετρία ήταν απαραίτητη διόρθωση για του δρομείς που θα έπαιρναν στροφή έξω από τον καμπτήρα. Θα έστριβαν περίπου στο κέντρο του στίβου.

Ύσπληξ

Οι αγώνες δρόμου ξεκινούσαν από τη λίθινη αφετηρία, τη βαλβίδα, που έφερε δυο αυλακώσεις για τα δάκτυλα των αθλητών, οι οποίοι έτρεχαν σε δώδεκα διαδρομές, που χωρίζονταν από πασσάλους στερεωμένους σε κάθετες υποδοχές. Οι αυλακώσεις βοηθούσαν τους αθλητές να πάρουν την ίδια θέση, γέρνοντας προς τα εμπρός, με τα δάκτυλα κάθε ποδιού σε κάθε μια από τις αυλακώσεις.

Οι λίθοι που προεξέχουν σε κάθε άκρο της βαλβίδας στήριζαν το μηχανισμό της ύσπληγας, που εξασφάλιζε την ταυτόχρονη και αντικειμενικά δίκαιη εκκίνηση για όλους τους δρομείς. Το ξύλινο πλαίσιο και ο πάσσαλος στερέωσης της ύσπληγος ήταν χωμένοι σε αρχαίους λίθους. Συστρεφόμενα νεύρα ζώων μέσα στο ξύλινο πλαίσιο εξασφάλιζαν το τέντωμα του οδηγούσε τον πάσσαλο ή αγκώνα, όπως τον έλεγαν, στο έδαφος όταν απελευθερωνόταν από το μεγάλο στερεωμένο κιονίσκο .

 Ο αγκών έφερε δυο σκοινιά, ως εμπόδια, στο ύψος της μέσης το ένα και το άλλο στο ύψος των γονάτων, που απέκλειε τις άκυρες εκκινήσεις. Όταν έπεφταν τα σκοινιά, οι δρομείς ξεκινούσαν και τα σχοινιά ήταν σε τέτοια απόσταση από τη βαλβίδα, ‘ώστε το πρώτο βήμα του αθλητή ήταν ακριβώς πίσω από το χαμηλότεο σχοινί και το δεύτερο βήμα ακριβώς μπροστά από το ψηλότερο σκοινί. Ο αθλητής που σκόνταφτε στα σχοινιά ήταν αυτός που είχε βιαστεί στην εκκίνηση.

Σε κάθε άκρη της βαλβίδας υπήρχε βαθμιδωτή βάση για αγάλματα. Είναι γνωστό ότι το ένα από τα δυο αγάλματα ήταν μια γυμνή ανδρική μορφή, αλλά δεν ξέρουμε ποιος είναι.

ΚΡΙΤΕΣ Η ΕΛΛΑΝΟΔΙΚΕΣ  

Οι Ελλανοδίκες 

Στην ανατολική πλευρά του στίβου, 30 μ. περίπου βόρεια της βαλβίδος υπήρχε μια ξύλινη εξέδρα που χρησίμευε ως χώρος των κριτών ή Ελλανοδικών των αγώνων. Οι Ελλανοδίκες ήταν ντυμένοι στα μαύρα ως αιώνια ανάμνηση του θανάτου του Οφέλτη. Μερικοί από αυτούς που ειδικεύονταν σε διαφορετικού τύπου αθλήματα θα ήταν στο στίβο, ενώ οι υπόλοιποι ασκούσαν γενική εποπτεία από την εξέδρα.

ΕΙΣΟΔΟΣ ΣΤΟ ΣΤΑΔΙΟ  

Η είσοδος από τη θολωτή δίοδο στο στίβο γινόταν από ένα διάδρομο που ορίζονταν από τοίχους

ΟΙ ΘΕΑΤΕΣ

Το κοίλο δεν απέκτησε ποτέ λίθινες κερκίδες. Λίθινοι πάγκοι υπήρχαν αμέσως δεξιά από την έξοδο της σήραγγας, μάλλον για τους αξιωματούχους ή για τους αθλητές και τους προπονητές τους και μια εξέδρα ξύλινη απέναντι για τους κριτές. Οι λοιποί θεατές κάθονταν στο χώμα.

Η προσεκτική πάντως ανασκαφή του κοίλου οδήγησε στο ενδιαφέρον συμπέρασμα: με βάση τα σημεία εύρεσης των νομισμάτων που έπεφταν από τους θεατές διαπιστώθηκε ότι αυτοί κάθονταν σε ομάδες, αναλόγως της περιοχής από όπου προέρχονταν. Οι Αργείοι είχαν τις καλύτερες θέσεις στην ανατολική πλευρά του στίβου, δίπλα στην αφετηρία, πίσω από τους Ελλανοδίκες.  Οι Κορίνθιοι κάθονταν απέναντί τους, στη δυτική πλευρά του στίβου και οι Σικυώνιοι δίπλα τους, βόρεια των Κορινθίων. 

Αρχαιολογικό Μουσείο Νεμέας: 
http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3399

 

 

Αναπαράσταση Αρχαιολογικού χώρου Νεμέας

   Πηγές: Νεμέα- Μουσείο και αρχαιολογικός Χώρος- Υπουργείο Πολιτισμού- Στέφανος Μίλλερ

   

Αναπαράσταση της Βασιλικής -κτισμένη στον Ξενώνα

δεξιά του μονοπατιού ένα αρχαίο πηγάδι