«Δονακών» – Κυλούν ακόμη τα νερά του Ναρκίσσου;

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΠΕΔΡΟ ΟΛΑΓΙΑ

Λίγες μυθικές εικόνες έχουν σαγηνέψει τόσο πολύ τη φαντασία της Δύσης όσο η εικόνα εκείνου του όμορφου Έλληνα νεαρού που πέθανε παγιδευμένος από τη

Νερά του Δονακώνα

θέα του ειδώλου του. Ορμώμενη πιθανόν από τη μακρινή και ξεχασμένη λατρεία κάποιου θεού ή ήρωα σχετιζόμενου με τον θάνατο και τη βλάστηση, η ιστορία του Ναρκίσσου έχει διανύσει τους αιώνες σαν ηθικό μυθολόγημα που νουθετεί με ωραίο τρόπο για την υπέρμετρη φιλαυτία, την αλαζονεία και τη ματαιότητα. 

Ήταν ο Οβίδιος, στις Μεταμορφώσεις του,¹ εκείνος που αποκρυστάλλωσε για πάντα τούτη την ιστορία, απεικονίζοντας με επιδεξιότητα στους στίχους του στοιχεία του μύθου, όπως την παράξενη προφητεία του Τειρεσία («Θα φτάσει στα γεράματα, μονάχα αν δεν γνωρίσει τον εαυτό του»),² τον αγχώδη διάλογο με τη Νύμφη Ηχώ («που να σωπαίνει δεν μπορεί όταν της μιλούν, ούτε και να μιλάει εκείνη πρώτη»),³ την τιμωρία της Ραμνουσίας Νέμεσης («Κι αν αγαπάει εκείνος, το αγαπημένο να μην κατέχει πρόσωπο»)⁴ και, βεβαίως, την ιδεοληπτική εικόνα του Ναρκίσσου («να φλογίζει και να φλέγεται»),⁵ αιχμαλώτου της φιλαυτίας του. 

Έτσι, όπως ο Οβίδιος συνέλαβε τον Νάρκισσο, τον αναπόλησαν αργότερα οι τοιχογραφίες της Πομπηίας, τα ψηφιδωτά της Αντιόχειας, οι μεσαιωνικοί στίχοι του Roman de la Rose, οι γενεαλογίες των θεών των Εθνικών που συνέταξε ο Boccaccio, το θέατρο του Calderón, οι καμβάδες του Tintoretto, του Caravaggio και του Poussin, τα γλυπτά του Rodin και του Brancusi, τα κείμενα του Rilke και του Beckett, οι παρτιτούρες του Scarlatti και του Gluck, καθώς και οι δυσνόητες θεωρίες του Freud.

1. Σκηνικό του μύθου 2. Ερείπια εκκλησιών της Ξηρονομής 3. Ξωκλήσι της Αγίας Τριάδος 4. Περιοχή της Τάτιζας 5. Αρχαίες Θεσπιές 6. Αρχαία Άσκρα 7. Κοιλάδα των Μουσών 8. Πηγή Αγανίππη 9. Πηγή Ιπποκρήνη 10. Σημερινή κοίτη του Δονακώνα

 Σε αναζήτηση σκηνικού

Οι λιγοστές αρχαίες πηγές που, πέρα από τον Οβίδιο, διατηρούν κάποια μνήμη του μύθου αυτού,⁶ τον συσχετίζουν ασαφώς με την περιοχή των Θεσπιών, στη Βοιωτία∙ μόνο ένα λιτό και αμφιλεγόμενο χωρίο του περιηγητή Παυσανία⁷ μάς προσφέρει μια φειδωλή ένδειξη για να επιχειρήσουμε την επί τόπου τοποθέτηση του σκηνικού της περιβόητης ιστορίας του Ναρκίσσου: «Θεσπιέων δὲ ἐν τῇ γῇ Δονακών ἐστιν ὀνομαζόμενος∙ ἐνταῦθά ἐστι Ναρκίσσου πηγή».

Η λέξη «Δονακών» αποτελεί ένα άπαξ, ένα αινιγματικό τοπωνύμιο χωρίς καμία αναφορά σε άλλη πηγή, το οποίο δεν ξέρουμε με βεβαιότητα αν προσδιορίζει ποταμό, θέση, οικισμό ή ακόμη και πηγή, αφού τα χειρόγραφα και οι παλιές εκδόσεις της Ελλάδος Περιηγήσεως διίστανται ως προς την αποτύπωση του συγκεκριμένου εδαφίου, αλλάζοντας έως και το γένος του εν λόγω τοπωνυμίου.⁸  

Ας αποτολμήσουμε λοιπόν μια υπόθεση: αν αναγνωσθεί στα συμφραζόμενά της

Ελικώνας

(«Ἐπὶ δὲ ἄκρᾳ τῇ κορυφῇ τοῦ Ἑλικῶνος ποταμὸς οὐ μέγας ἐστὶν ὁ Λάμος. Θεσπιέων δὲ ἐν τῇ γῇ Δονακών ἐστιν ὀνομαζόμενος...»), η έκφραση του Παυσανία –με τη διατύπωση που δίδεται εδώ– μοιάζει να αναφέρεται σε ένα ποτάμι, το οποίο γεννιέται στις κορυφές του Ελικώνα με το όνομα Λάμος⁹ και, διασχίζοντας τα εδάφη των Θεσπιέων, γίνεται γνωστό ως Δονακών. Δονακών είναι κύριο όνομα, παράγωγο αναμφίβολα της λέξης δόναξ, που σημαίνει «καλάμι», κάτι που μας κάνει να φανταστούμε την αρχαία θέση ως έναν καλαμιώνα όπου τρέχουν νερά. Πού ακριβώς όμως βρίσκεται τούτος ο τόπος όπου ο περιηγητής είδε την πηγή και άκουσε την ιστορία του Ναρκίσσου; Σώζεται άραγε σήμερα;

Ο πρώτος αρχαιοδίφης ταξιδιώτης που, σε «νεότερους» καιρούς, αποτόλμησε την ταύτιση του Δονακώνος είναι ο πολυπράγμων Άγγλος George Wheler, ο οποίος, έπειτα από πολλά ταξίδια στην Ευρώπη και την Ανατολή, δημοσιεύει στο Λονδίνο, το 1682, το έργο του A Journey into Greece. Από την ανάγνωσή του¹⁰ –και έχοντας υπόψη τις μεταγενέστερες ανασκαφές στην περιοχή– συμπεραίνεται ότι ο Wheler δεν τοποθετεί με ακρίβεια τις αρχαίες Θεσπιές αλλά μετατοπίζει τη θέση τους νοτιοδυτικά, κοντά στη σημερινή Ξηρονομή∙ ωστόσο, ελαφρώς βορείως της ενδεδειγμένης θέσης, ο ταξιδιώτης αναφέρει με το όνομα Tadza έναν μικρό οικισμό –σήμερα εξαφανισμένο– όπου συναντά κάποια αρχαία κατάλοιπα, μεταξύ των οποίων «a curious Fountain», την οποία συσχετίζει με την πηγή που είδε ο Παυσανίας και που τον κάνει να εικάζει ότι εκείνα τα ερείπια ανήκουν σε μιαν αρχαία «πόλη», ονόματι Δονακών.

Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο νεαρός ντιλετάντης William Gell, καρδιακός φίλος του Byron και του Scott, περιγράφει με ακρίβεια ωρών και λεπτών εκατοντάδες διαδρομές στην Ελλάδα, στα χνάρια του Παυσανία και του Στράβωνα: αφιχθείς στις «καλύβες» του Tatatzi, βλέπει κι αυτός χαλάσματα από τάφους και επιγραφές δίπλα σε ένα ρυάκι και μία εκκλησία, αλλά ταυτίζει το Neo Chorio (Νεοχώρι) –και όχι το Tatatzi– με τον τόπο που ο Wheler ονομάζει Δονακώνα∙ άλλωστε, κρατάει το εύηχο τοπωνύμιο αυτό για να αναφερθεί στο ποτάμι που, κατεβαίνοντας από τον Ελικώνα, περνάει δίπλα από το χωριό Exeromaies (Χηρονομή).¹¹

Την ίδια σχεδόν χρονιά, ο διάσημος Ιρλανδός ζωγράφος και αρχαιολόγος Edward Dodwell αναφέρει κι αυτός ότι πέρασε από την περιοχή της Tatĕza¹² –που όμως τοποθετεί στους βόρειους πρόποδες του Ελικώνα– και ότι είδε εκεί μια πηγή, την οποία δεν συσχετίζει με τον Νάρκισσο, όπως έκανε ο Wheler, αλλά με τη θρυλική πηγή Αγανίππη, την οποία αναφέρει και ο Παυσανίας.¹³ Έτσι λοιπόν, η μαρτυρία του προκαλεί σύγχυση, τουλάχιστον όσον αφορά τον ακριβή εντοπισμό της τότε γνωστής ως Tatĕza περιοχής.

Κάποια χρόνια μετά, ο ανήσυχος συνταγματάρχης W. M. Leake –έμπειρος στη

Ερείπια εκκλησιών της Ξηρονομής

χαρτογράφηση και τις τοπογραφικές ταυτίσεις– περνάει με τη σειρά του από την περιοχή Tadza, προλαβαίνοντας να δει αρχαίους ογκόλιθους, μια ερειπωμένη εκκλησία και τα κατάλοιπα από κάτι που έμοιαζε με αρχαία κρήνη.¹⁴ Επομένως, συνυπογράφει τη γνώμη του Wheler και αποδίδει τα ερείπια στον υποθετικό οικισμό Δονακώνα∙ το ίδιο θα κάνουν αργότερα και άλλοι μελετητές, όπως ο Bursian, ο Frazer και ο Παπαχατζής.¹⁵

Στις μέρες μας πλέον, οι ανασκαφές του Σπυρόπουλου στην περιοχή της εξαφανισμένης Τάτιζας¹⁶ επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ενός αρχαίου οικισμού και, περιέργως, ενός κυκλικού οικοδομήματος, που θα μπορούσε να είναι η κρήνη που είδαν ο Wheler και ο Leake, αν και όχι απαραίτητα εκείνη που αναφέρει ο Παυσανίας σε σχέση με τον Νάρκισσο. Επίσης, πέρα από αυτές τις τοπογραφικές εικασίες βάσει του κειμένου του αρχαίου περιηγητή, η γη έχει διαφυλάξει ένα υποβλητικό επίγραμμα,¹⁷ αφιέρωμα του αυτοκράτορα Αδριανού στον θεό Έρωτα, όπου τεκμηριώνεται η γειτνίαση της πόλης των Θεσπιών και του Όρους Ελικώνα με τον «ανθισμένο κήπο του Ναρκίσσου» («Ναρκίσσου παρὰ κῆπον ἀνθόεντα» ).

Είναι ορατός αυτός ο τόπος σήμερα; Θα ήταν αναγνωρίσιμος άραγε, σε περίπτωση που υπάρχει ακόμη; Προχωρώντας προς δυσμάς στον επαρχιακό δρόμο που ενώνει τις Θεσπιές με τη Θίσβη, στα έξι χιλιόμετρα από τα ερειπωμένα τείχη της πρώτης πόλης, περνάει κανείς δίπλα από το παλιό ξωκλήσι της Αγίας Τριάδος, κρυμμένο στην ομαλή πλαγιά πίσω από μια συστάδα κυπαρισσιών και πεύκων. Στην άλλη πλευρά του δρόμου, στην πεδιάδα, οι ανασκαφές της δεκαετίας του ’60 έφεραν στο φως κατάλοιπα από κτίσματα και αρχαία όστρακα: φημολογείται ότι εκεί βρίσκονταν τα σπίτια της Τάτιζας, αλλά δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς με βεβαιότητα ότι υπήρξε και εκεί μια αρχαία κώμη με το όνομα Δονακών. Ο αινιγματικός τόπος στους πρόποδες του Ελικώνα που οι Ευρωπαίοι ταξιδιώτες ονομάζουν Τάτιζα (με μικρές φωνητικές παραλλαγές) μοιάζει να ήταν μια λιγότερο σαφής περιοχή ανάμεσα στο Νεοχώρι και την Ξηρονομή, παρ' όλο που η πρόσφατη τοπογραφική μελέτη του Farinetti¹⁸ υποστηρίζει ότι, μεταξύ 15ου και 17ου αιώνα, το αρβανίτικο χωριό Τάτιζα στεκόταν στις ποταμογενείς προσχώσεις βόρεια της Ξηρονομής, πάνω στον δρόμο Θεσπιές–Θίσβη.

Συνεξετάζοντας εντέλει αυτές τις πληροφορίες και προβάλλοντάς τες πάνω στο

Χαράδρα στα νοτιοανατολικά της Ελλοπίας

σημερινό έδαφος, αμυδρή είναι η εικόνα που μπορούμε να έχουμε για τον «Κήπο του Ναρκίσσου». Κοντά στα πρώτα σπίτια της Ξηρονομής, στα νότια του ποταμού, σώζονται σήμερα συγκεχυμένα ερείπια τριών παλαιών χριστιανικών ναών, περιτριγυρισμένων από ασβεστωμένα πεύκα δίπλα στο σύγχρονο παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου.¹⁹ Οι αρχαίοι ογκόλιθοι που χρησιμοποιήθηκαν τότε για την ανέγερση αυτών των εκκλησιών βρίσκονταν, πιθανότατα, ανάμεσα στα ξεχασμένα ερείπια της κοιλάδας της Τάτιζας. Είναι, προς το παρόν, τα μόνα εύκολα ορατά κατάλοιπα εκείνου του αβέβαιου οικισμού όπου άκουσε ο Παυσανίας την ιστορία του Ναρκίσσου. Εδώ λοιπόν, σε αυτές τις ποταμογενείς προσχώσεις όπου σήμερα φυτρώνουν καλλιέργειες, είναι που πρέπει να τοποθετήσουμε τον μύθο του. 

Ο Wheler, του οποίου το βοτανολογικό ενδιαφέρον ξεπερνούσε ακόμη και το αρχαιολογικό, δεν είδε ναρκίσσους σε αυτούς τους κάμπους, αλλά το απέδωσε στην εποχή του χρόνου, πεπεισμένος ότι η άνοιξη θα τους έκανε να ανθήσουν ξανά. Το πιο πιθανόν, όπως αποδεικνύουν η ετυμολογία και η προσεκτική ανάγνωση του Παυσανία, είναι ότι ο Δονακών ήταν αρχικά ποτάμι, το «Ποτάμι των Καλαμιών», που σίγουρα φύτρωναν σε τούτο τον τόπο, όπως ακόμη φυτρώνουν. Τα νερά του, όπως υπέθεσε ο Gell,²⁰ κατεβαίνουν από τον Ελικώνα και φτάνουν έως εδώ αφού διασχίσουν τη μικρή χαράδρα στα νοτιοανατολικά της Ελλοπίας. Σε αυτή την πεδιάδα, πράσινη και ηλιόλουστη σήμερα, ήταν κάποτε ο «Κήπος του Ναρκίσσου». Τα νερά όπου ο νεαρός Θεσπιεύς θαύμαζε, αιχμαλωτισμένος, το είδωλό του ποτίζουν σήμερα αυτούς τους κάμπους με τα ελαιόδεντρα και τα σιτηρά στους πρόποδες του όρους των Μουσών.

(Ο Πέδρο Ολάγια είναι συγγραφέας και ελληνιστής, CHS Hellas Fellow in Geography of Myths του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ). 

Πηγή:

 http://www.onassis.org/onassis-magazine/issue-70/DONAKON-Olalla