Η Διοτίμα από τη Μαντίνεια

Η Διοτίμα από τη Μαντίνεια έζησε στο δεύτερο μισό του 5ου π. Χ. αιώνα και συγκαταλέγεται στους μεγάλους κλασικούς δασκάλους του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Ήταν ιέρεια του θεού Απόλλωνα, διδάσκαλος του Σωκράτη, φιλόσοφος και γνώστρια της πυθαγόρειας αριθμοσοφίας, κατά τον Ξενοφώντα δεν ήταν άπειρη των πλέον δυσκολονόητων γεωμετρικών θεωρημάτων («ουκ άπειρος δυσσυνέτων διαγραμμάτων έστι»). Αλλά και ο Πρόκλος θεωρεί τη Διοτίμα "Πυθαγορική". Πολύ πιθανόν στην αρχαία Μαντινεία να υπήρχε, ανάμεσα στα ιερά και το μαντείο της ιέρειας Διοτίμας. Επίσης η ίδια συνετέλεσε στον καθαρμό των Αθηναίων μετά το λοιμό (την πανώλη) του 429 π. Χ.

Η κύρια αναφορά για τη φιλοσοφική της φυσιογνωμία βρίσκεται στο λόγο του Σωκράτη στο «Συμπόσιο» (ή περί έρωτος) του Πλάτωνα όπου εμφανίζεται ως ένα πολύ σπουδαίο πρόσωπο του διαλόγου του ανδροκρατούμενου Συμποσίου στο οποίο μιλάει για την σημασία του αληθινού έρωτα αλλά και για τη θέση της γυναίκας. Ο Σωκράτης δηλώνει ότι σ’ αυτήν οφείλει τις απόψεις του για τον έρωτα ως πόθο, ως κίνητρο για το ωραίο και το αληθινό, ως κινητήρια δύναμη ο «διαρκώς φιλοσοφών Έρως». Στο λόγο του ο Σωκράτης μεταφέρει στους συνομιλητές και μαθητές του ότι ο ίδιος είχε διδαχθεί τα μυστικά του έρωτα από την Διοτίμα την οποία και χαρακτηρίζει ιδιαίτερα σοφή. Αυτή του αποκάλυψε την ουσία του με τη βαθύτερη φιλοσοφική έννοια, τον μύησε στα ερωτικά όπως αναφέρει, οδηγώντας τον στον πιο υψηλό βαθμό της γνώσης του έρωτος.

Ως μύστης, ιέρεια και φιλόσοφος δίδαξε στο Σωκράτη το ωραίο του ερωτικού γεγονότος, το ψυχικά ωραίο, το αληθινά ωραίο. Του έμαθε ότι ο έρωτας είναι η επιθυμία για την αιωνιότητα, η διαδικασία ωρίμανσης για ν’ αλλάξουμε ζωή, η προϋπόθεση της πιο υψηλής επιστήμης και φωτισμού σαν πνεύμα ανάμεσα στο θεό και τον άνθρωπο, στο πνεύμα που μεσολαβεί ανάμεσα στο θείο και την ανθρωπότητα. Έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί είναι ένα βίωμα που φέρνει κοντά τις δύο φύσεις του ανθρώπου. Αναφέρει επίσης ότι δεν είναι κάθε έρωτας καλός και άξιος να υμνηθεί παρά μόνο εκείνος που παρακινεί ευγενικά αισθήματα.

Για τη Διοτίμα ο έρωτας είναι «κάτι μεταξύ θνητού και αθανάτου», γιος της Πενίας και του Πόρου, αιώνια φτωχός λόγω της φύσης της μητέρας του αλλά και γενναίος, ριψοκίνδυνος και κυνηγός λόγω της φύσης του πατέρα του. Ο Έρωτας είναι ο έρωτας προς το ωραίο, προς την κατοχή του αγαθού και αγωνίζεται για να το κατακτήσει προκειμένου να αποκτήσει την ευτυχία. Το θεϊκό στοιχείο μέσα στην ανθρώπινη ζωή όπως ακριβώς είναι η κύηση και η γέννηση.
Η Διοτίμα είναι σημαντικό στοιχείο στο διάλογο του Συμποσίου. Ο Πλάτωνας εμπιστεύτηκε σε μία γυναίκα τον καλύτερο λόγο. Ίσως γιατί η γυναίκα έχει βαθύτερη εμπειρία του έρωτος επειδή αυτός είναι δημιουργία του ωραίου και μόνο μια ιέρεια φιλόσοφος θα μπορούσε να κεντρίσει την ερωτική ευαισθησία στο ανδροκρατούμενο περιβάλλον του Συμποσίου.

Το όνομά της θεωρείται σήμερα συνώνυμο φιλοσοφικών αναζητήσεων και προβληματισμών, καθώς και σύμβολο ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών μιας και είναι η μοναδική γυναίκα που εμφανίζεται, όχι ως φυσικό πρόσωπο αλλά μέσω της σοφίας της, στο ανδροκρατούμενο πλατωνικό Συμπόσιο.

Η Διοτίμα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών (https://www.archaiologia.gr)

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο, στην Αίθουσα 17 του Μουσείου (Αριθ. ευρ. 226), εκτίθεται  μια τιμητική στήλη με ανάγλυφη παράσταση γυναικείας μορφής.

"Η στήλη βρέθηκε το 1887 στην αγορά της αρχαίας Μαντίνειας της Αρκαδίας, ανάμεσα στον νότιο αναλημματικό τοίχο του θεάτρου και στον ναό που έχει υποθετικά ταυτιστεί με τον ναό της Ήρας.

Η επιβλητική μαρμάρινη στήλη, ύψους 1,48 μ. και πλάτους 0,80 μ., από πεντελικό μάρμαρο, της οποίας δεν σώζεται η αριστερή πλευρά και το ανώτερο τμήμα, φέρει ανάγλυφη παράσταση όρθιας γυναικείας μορφής, που απεικονίζεται σε στάση τριών τετάρτων προς τα αριστερά, προβάλλοντας το δεξί πόδι. Η γυναίκα φοράει αργείτικο πέπλο που σχηματίζει κόλπο και απόπτυγμα και πέφτει πάνω από το στάσιμο αριστερό σκέλος σε κατακόρυφες σχηματοποιημένες πτυχώσεις, ενώ κολλάει στο άνετο δεξί υπογραμμίζοντας την άρθρωση του γονάτου. Στα πόδια φοράει σανδάλια με πλαστικά αποδιδόμενη σόλα. Έχει υψωμένο το δεξί της χέρι, πιθανόν σε στάση σεβίζοντος. Στο αριστερό κρατάει κάποιο αντικείμενο, όχι άμεσα αναγνωρίσιμο. Στο κάτω μέρος της στήλης, αριστερά, σώζεται τμήμα από τον κορμό ενός φοινικόδενδρου, ιερού δένδρου του Απόλλωνα, με κομμένα προεξέχοντα κλαδιά.

Το αντικείμενο που κρατά η γυναίκα της στήλης είναι ένα συκώτι, που εικονίζεται από τη μπροστινή πλευρά με διακριτό τον δεξιό και τον αριστερό ανατομικό λοβό και τον δρεπανόσχημο σύνδεσμο ανάμεσα. Για την ακρίβεια πρόκειται για το «μαντικòν ἧπαρ», το συκώτι δηλαδή του θυσιασμένου ζώου από την εξέταση του οποίου οι ιερείς προέβλεπαν το μέλλον (σπλαγχνοσκοπία). Το συκώτι λειτουργεί ως το προσδιοριστικό στοιχείο για την ιδιότητα της απεικονιζόμενης γυναίκας. Πρόκειται για μια ιέρεια-μάντισσα. Η προέλευση της στήλης από τη Μαντίνεια σε συνδυασμό με την ιδιότητά της οδηγούν στην ταύτισή της με την περίφημη Διοτίμα.

Η απόδοση της στήλης σε συγκεκριμένο εργαστήριο είναι δύσκολη, καθώς συνδυάζει στυλιστικά χαρακτηριστικά τόσο της πελοποννησιακής (Άργος) όσο και της αττικής σχολής γλυπτικής. Η έρευνα έχει εν τέλει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο δημιουργός της στήλης, προφανώς πελοποννησιακής καταγωγής, έζησε στην Αθήνα και επηρεάστηκε από την καλλιτεχνική παραγωγή του γλύπτη Αλκαμένη...."

Διοτίμα. Πανεπιστήμιο Ανατολικής Αυστραλίας.

*Ο αστεροειδής 423 Διοτίμα (423 Diotima), που ανακαλύφθηκε το 1896, πήρε το όνομά του από το πρόσωπο αυτό.