Μούσες

"Δώσε ν΄ αρχίσουμε απ’ τις Ελικώνιες τις Μούσες το τραγούδι, που βασιλεύουν στο μέγα κι’ άγιο βουνό, τον Ελικώνα, κι’ ολόγυρ’ απ’ την κρήνη τη μελάνυδρη στήνουν χορό με τ’ απαλά τους πόδια κι’ απ’ τον βωμόν ολόγυρα του τρανοδύναμου του Γυιού του Κρόνου. Συχνά, σα λούσανε το ατάλικο κορμί μα νάμα από τον Περμησό, ή απ’ την Ιπποκρήνη ή απ΄ τον άγιο Ολμειό, στήσαν χορούς ωραίους, λαχταριστούς, πάνω στην άκρα του Ελικώνα κορυφή…." (Ησίοδος)

Ο Παυσανίας υποστηρίζει ότι υπήρχαν δύο γενιές Μουσών, όπου στην πρώτη γενιά ήταν τρεις και ήταν κόρες του Ουρανού και της Γαίας, και στη δεύτερη, ήταν εννέα και ήταν κόρες του Δία και της Μνημοσύνης. 

 Οι αρχαιότερες Ελικωνιάδες Μούσες ήταν οι εξής:

Μνήμη - μνήμη

Μελέτη – μελέτη .

Αοιδή – τραγούδι

Η ποιητική τέχνη χρειάζεται και τις τρεις αυτές Μούσες, χρειάζεται τον συνδυασμό του τραγουδιού, της μνήμης και της μελέτης. Γιατί για να τραγουδήσεις χρειάζεται πρώτα μνήμη, και μετά μελέτη (άσκηση) 

Το λεξικό του Σταματάκου, της αρχαίας ελληνικής γλώσσας,μας λεεί ότι η Μούσα είναι  θεά της ποιήσεως, της μουσικής, του άσματος, της ορχήσεως και των καλών τεχνών, της αστρονομίας, του χορού,της λογοτεχνίας.

Η ετυμολογική προέλευση της λέξης «Μούσα», ή Μούσα, ή Μοίσα αιολ., ή Μώσα δωικά, δεν είναι ξεκάθαρη. Μερικοί πιστεύουν ότι προέρχεται από την αρχαία λέξη «μω» που στη νέα ελληνική γλώσσα αποδίδεται ως «ερευνώ, μαθαίνω» ενώ άλλοι από την αρχαία λέξη «μας» ή «μους» που σημαίνει «ανάπτυξη, μύηση».Όλοι, όμως, στην πλειοψηφία τους υποστηρίζουν ότι η λέξη «μούσα» προέρχεται από τη λέξη «μάουσα» του ρήματος μάω-μω.

 Επί πλέον η λέξη μούσα έχει τις πιο κάτω σημασίες:                                                       ευγλωτία, ευφράδεια, πειθώ                                                                                    τέχναι, προσόντα, δεξιότητες, πλεονεκτήματα                                                  
 Το πρέπον, το προσήκον, ευπρέπεια                                                                                                     Αι Αθήναι εκκαλούντο « της Ελλάδος Μουσείον »                                                                                  Μουσείον της Αθήνας και της Αλεξάνδρειας= βιβλιοθήκη και είδος φιλοσοφικής σχολής.

  Οι Μούσες είναι θεότητες της Μνήμης, δηλαδή είναι αυτές που διασώζουν αξίες, ηθικές αρχές και διδάγματα από το παρελθόν. Μ` άλλα λόγια ό,τι μια κοινωνία θεωρεί βασικό για την επιβίωσή της. Ιστορικά οι Μούσες του Ελικώνα ήσαν μεγάλες δασκάλες και δίδαξαν την πανάρχαια ελληνική ιστορία και την γενεαλογία των θεών του Ολύμπου, μέσα από τα κείμενα του Ησιόδου.

  Ο Πίνδαρος, ο μεγάλος Θηβαίος ποιητής, όταν ήταν παιδί επισκέφτηκε τον Ελικώνα, Κουρασμένος από το περπάτημα, ξάπλωσε κάτω από ένα δέντρο και εκεί τον πήρε ο ύπνος. Όταν ξύπνησε ο Πίνδαρος διαπίστωσε ότι στα χείλη του είχαν κάνει οι μέλισσες μια κερήθρα. Σύμφωνα πάντα με τον Πίνδαρο, η κερήθρα στα χείλη του ήταν έργο των εννέα Ελικωνιάδων Μουσών, μ’ αυτό τον τρόπο του έδωσαν το χάρισμα του δημιουργού ποιημάτων.

Όλοι σχεδόν οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς τις επικαλούνται στην αρχή των έργων τους σαν υπαρκτά διαχρονικά πρόσωπα και τις ικετεύουν να τους βοηθήσουν να αποδώσουν σωστά τον προφορικό ή γραπτό τους λόγο.

Ο ποιητής Ησίοδος όταν ξεκινά τη « Θεογονία »του μας διηγείται μια ιστορία που ο ίδιος έζησε: μια μέρα, όταν έβοσκε τα πρόβατά του στη Βοιωτία, την πατρίδα του, τον πλησίασαν οι Μούσες στο βουνό Ελικώνα και του έδωσαν ένα κλαδί δάφνης: του χάρισαν το δώρο της ποίησης. Οι Μούσες δεν ευλογούν και δε βοηθούν απλώς τον ποιητή, αλλά τον μυούν στην τέχνη.

Στα έργα του Ομήρου, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, οι Μούσες ως θεές της ποίησης, κατέχουν πολύ σημαντική θέση. Όταν ο ποιητής αρχίζει την αφήγηση του κάθε έπους, ζητά από τη Μούσα να τον βοηθήσει. Οι Μούσες τα ξέρουν όλα και τα έχουν δει όλα, πρέπει να τον βοηθήσουν να θυμηθεί γεγονότα του παρελθόντος, που ο ίδιος έχει μόνο ακουστά και που ο νους του αδυνατεί να συγκρατήσει.  

Κανείς δεν αμφισβητεί την ύπαρξή τους. Οι Μούσες ήταν δεμένες με τη γνώση, το λόγο, τα γράμματα και τις τέχνες. 

Η γέννηση των Μουσών

Μετά από τη νίκη του Δία επί των Τιτάνων του ζήτησαν οι υπόλοιποι θεοί να δημιουργήσει θείες δυνάμεις ικανές να τραγουδούν το μέγα γεγονός και τη νέα τάξη του σύμπαντος. Τότε ο Δίας ξεγέλασε την όμορφη και πανέξυπνη Μνημοσύνη και κοιμήθηκε μαζί της για εννιά διαδοχικές νύχτες. Ένα χρόνο μετά η Μνημοσύνη γέννησε εννιάδυμα, κοντά στην κορυφή του Ολύμπου: εννιά κόρες, που τις μάγευε όλες η μουσική, η ποίηση και που από τότε αποτέλεσαν μια λαμπρή χορωδία.

Η Μνημοσύνη τις έδωσε να τις αναθρέψει η νύμφη Εύφημη και όρισε δάσκαλό τους  τον Απόλλωνα. Tα ονόματά τους ήταν τα εξής: Κλειώ, Ευτέρπη, Θάλεια, Μελπομένη, Ερατώ, Τερψιχόρη, Πολύμνια, Ουρανία Καλλιόπη.

Περνούσαν τον περισσότερο καιρό τους με τον Απόλλωνα. Αυτός έπαιζε τη λύρα του και ολόγυρά του κάθονταν οι Μούσες τραγουδώντας και παίζοντας και αυτές μουσικά όργανα. Ύστερα χόρευαν ολόγυρα από το βωμό και αργότερα κάθονταν πάνω σε δάφνες και τραγουδούσαν. Ο Απόλλωνας επειδή διηύθυνε τη χορωδία τους ονομαζόταν και Μουσαγέτης- «ηγέτης» - διευθυντής των Μουσών. Πολλές μέρες περνούσαν και στον Παρνασσό, επειδή και αυτό το βουνό ήταν θεϊκό και βρισκόταν εκεί το μεγάλο μαντείο του Απόλλωνα. Έκαναν περιπάτους και λούζονταν στις πηγές Ιπποκρήνη, την ωραιότερη πηγή στην κορυφή του Ελικώνα, στην Κασταλία, στον Παρνασσό, στην Αγανίππη, στη Βοιωτία και στη Λειβήθρα στη Μακεδονία, γι` αυτό και ονομάζονταν και  «Λειβηθρίδες».Αλλά και στον Περμησσό  ( Άσκρης ρέμα, σήμερα) και στον Ολμειό τον ποταμό.

 

                                        Το έργο των Μουσών

Οι Μούσες συνόδευαν τους βασιλείς και τους άρχοντες σε κάθε τους δραστηριότητα, τους υπαγόρευαν τους λόγους που θα έβγαζαν στη βουλή, στο Δήμο και στις λαϊκές συνελεύσεις. Έλεγχαν επίσης και κάθε πράξη τους, με σκοπό να σταματήσουν οι διαμάχες και οι φιλονικίες ανάμεσα στους ανθρώπους, για να μπορέσουν με αυτό τον τρόπο να αποκαταστήσουν οι βασιλείς και οι άρχοντες την ειρήνη στους λαούς.

Στις δύσκολες  εποχές όπου η αγωνία, ο θυμός και το άγχος κυριαρχούσε τους ανθρώπους, οι Μούσες τους χάριζαν πραότητα  και ηρεμία. Το πρώτο τους άσμα το τραγούδησαν οι Μούσες μετά την νίκη των Ολυμπίων επί των Τιτάνων, για να υμνήσουν τη νέα τάξη στον κόσμο.

Στις μεγάλες γιορτές που έκαναν οι θεοί, οι Μούσες τραγουδούσαν με συνοδεία της λύρας του θεού Απόλλωνα. Ο Ησίοδος στη Θεογονία αναφέρει ότι οι εννέα μούσες έφευγαν από τον Ελικώνα και πήγαιναν στον Όλυμπο, όπου συναντούσαν τον πατέρα τους Δία, ο οποίος γοητευόταν από την παρουσία τους. Τραγούδησαν στους γάμους του Πηλέα και της Θέτιδας, της Αρμονίας και του Κάδμου. Τραγούδησαν ακόμη θρηνητικά στην ταφή του Αχιλλέα. Οι Μούσες μαζί με τον Απόλλωνα προστάτευαν τους τραγουδιστάδες και τους κιθαριστές. Η λατρεία των Μουσών ξεκίνησε από την Πιερία, δηλ. την περιοχή στην οποία γεννήθηκαν, γι` αυτό και τις έλεγαν και «Πιερίδες». Έλεγαν πως ο Πίερος βασιλιάς της Μακεδονίας έφερε από κει τη λατρεία τους στη Βοιωτία. Ο Πίερος, μάλιστα απέκτησε εννιά κόρες , στις οποίες έδωσε το όνομα των Μουσών, Πιερίδες. Ήταν όμως τόσο αλαζονικές, ώστε προκάλεσαν τις Μούσες να παραβγούν μαζί τους στο τραγούδι.

Μόλις άρχισαν να τραγουδούν οι κόρες του Πίερου έπεσε σκότος βαθύ σ` όλη την γύρω περιοχή. Όταν άρχισαν να τραγουδούν οι Ελικωνιάδες Μούσες έλαμψε πάλι το φως του ήλιου. Όλα τα κινητά πράγματα του κόσμου μαγεύτηκαν από τις μελωδίες και άρχισαν να κινούνται, οι ποταμοί, η θάλασσα, τα άστρα και ο Ουρανός. Ο Ελικώνας μαγεμένος άρχισε να αιωρείται προς τον Ουρανό. Τότε ο Ποσειδώνας φοβήθηκε  μήπως το όρος φτάσει πολύ ψηλά και τρυπήσει το θόλο του Ουρανού και οι άνθρωποι ανέβουν στον τόπο της κυριαρχίας των θεών. Τότε έστειλε το φτερωτό άλογο, τον Πήγασο, να επαναφέρει το όρος στη θέση του κι αυτό έδωσε μια κλωτσιά στο βουνό. Χτύπησε με δύναμη ο Πήγασος την κορυφή του Ελικώνα και το όρος κάθισε πάλι στη Γη. Στο σημείο που το χτύπησε ανέβλυσε νερό και δημιουργήθηκε η πηγή Ιπποκρήνη. Οι κόρες του Πίερου αναγνώρισαν την ήττα τους και σιώπησαν. Οι Μούσες τότε εξοργίσθηκαν που δεν μίλησαν και μεταμόρφωσαν τις κόρες του Πίερου σε όρνεα, να κράζουν σε όλη τους τη ζωή με αποκρουστικές φωνές.

Στη Βοιωτία οι Μούσες κατοικούσαν στο βουνό Ελικώνα, που έγινε και το κέντρο της λατρείας τους. Γι` αυτό άλλωστε τις ονόμαζαν  «Ελικωνιάδες». Αργότερα κάποιοι συγγραφείς τις τοποθετούσαν και στον Παρνασσό.

Στην Αθήνα τις τιμούσαν ιδιαίτερα. Μια κορυφή κοντά στην Ακρόπολη την ονόμαζαν «Μουσείον» προς τιμήν τους κι ο Πλάτωνας είχε κτίσει βωμό στο όνομά τους.

Οι Μούσες έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς σ` ολόκληρη την Ελλάδα. Ίχνη λατρείας τους βρέθηκαν στην Πελοπόννησο. Οι Σπαρτιάτες έδειχναν μεγάλο σεβασμό στις Μούσες, πριν από τη μάχη προσέφεραν θυσίες προς τιμήν τους. Επίσης ίχνη λατρείας τους βρέθηκαν στα νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη, όπου μάλιστα λεγόταν ότι είχε γίνει ο αγώνας τραγουδιού μεταξύ Μουσών και Σειρήνων. Η τοποθεσία αυτή ονομάστηκε Μουσείον από αυτό το γεγονός. Στον αγώνα επικράτησαν φυσικά οι Μούσες και τιμώρησαν τις φαντασμένες Σειρήνες κόβοντας τα φτερά τους. Ύστερα εκείνες έπεσαν στη θάλασσα και πνίγηκαν, ο τόπος ονομάστηκε Άπτερος.
Τα φτερά τους οι Μούσες τα έκαναν στεφάνια στα κεφάλια τους. Η Μελπομένη, που ήταν η μητέρα των σειρήνων, αρνήθηκε να στεφανωθεί και να χαρεί με τη δυστυχία των θυγατέρων της.

Τις Μούσες τιμούσαν και σε πολλές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας (Ελληνικές αποικίες στην Κάτω Ιταλία και Σικελία), ενώ στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου είχε ιδρυθεί στα χρόνια μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το «Μουσείο», ένα φημισμένο εκπαιδευτικό ίδρυμα, χώρος μόρφωσης και έρευνας.

                           Οι Μούσες στην Τέχνη  

Το κράτος των Θεσπιέων τιμούσε τις Ελικωνιάδες Μούσες. Ο Ελικώνας και ηκοιλάδα τους ήταν κατάσπαρτη από αγάλματα αφιερωμένα

στις Μούσες.

Στην κοιλάδα βρέθηκαν στις ανασκαφές του 1899 βάθρα αγαλμάτων των μουσών, από αυτά τα 5 καλύτερα διατηρούμενα φέρουν χαραγμένα ισάριθμα ονόματα Μουσών και επιγράμματα έργα του γλύπτη και ποιητή Ονέστου.

Είχαν γίνει περίφημα συμπλέγματα αγαλμάτων των Μουσών, αλλά χάθηκαν όπως το σύμπλεγμα του Ελικώνα, έργο του Κηφισόδοτου του Πρεσβύτερου. Το σύμπλεγμα που αποδίδουν στον Πραξιτέλη μέσα στην πόλη, και το οποίο μετέφεραν από τις Θεσπιές στη Ρώμη ο Λούκουλλος. Το σύμπλεγμα του Φιλίσκου, που στόλιζε τη στοά του Οκτάβιου στη Ρώμη. Αντίγραφα αυτών των συμπλεγμάτων βρίσκονται στα μουσεία του Βατικανού, του Καπιτωλίου, της Βενετίας του Μονάχου, του Βερολίνου, της Αλεξάνδρειας, της Κωνσταντινούπολης, του Λονδίνου, της Μαδρίτης, των Παρισίων.

Οι γλυκύτερες μορφές των Μουσών είναι αυτές που ζωγράφισε ο Λε Συέρ, σε πέντε πίνακες, για μια αίθουσα του ξενοδοχείου Λαμπέρ. Αξιόλογα έργα είναι επίσης η Αθηνά ερχόμενη σε επίσκεψη των Μουσών, έργο του Στέλλα, Απόλλων και Μούσες του Ρομανέλι, στην οροφή του  Μουσείου  του Λούβρου. Επίσης έργα των Μπουσέ, Βαν  Λόο στο Νομισματικό Μουσείο.