Αρχαία Μεσσήνη- Αρχαιολογικός χώρος

Η Μεσσήνη ιδρύθηκε το χειμώνα του 370 π.Χ.-369 π.Χ. από το Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα, μετά τη νίκη του επί των Σπαρτιατών στη μάχη των Λεύκτρων και την εισβολή του στη Λακωνία. Ο Επαμεινώνδας απελευθέρωσε τη Μεσσηνία από τη σπαρτιατική επιρροή και επέλεξε τους πρόποδες του όρους Ιθώμη για να χτίσει την πρωτεύουσα των ελεύθερων Μεσσηνίων. Χτίστηκε σχεδόν ταυτόχρονα με την αρκαδική Μεγαλόπολη, ώστε να αποκλειστεί η Σπάρτη από εχθρικά κράτη και να εκλείψει η επιρροή της έξω από τη Λακωνική.

Ο περιηγητής Παυσανίας έχει διασώσει τις περισσότερες πληροφορίες για την ίδρυση της πόλης. Κήρυκες σταλμένοι από τους Θηβαίους έφτασαν στην Ιταλία, τη Σικελία, τη Λιβυκή πόλη Ευεσπερίδες και όπου αλλού ζούσαν φυγάδες Μεσσήνιοι, και τους κάλεσαν να γυρίσουν στην πατρίδα τους. Είναι προφανές ότι οι απελευθερωμένοι είλωτες και περίοικοι της Μεσσηνίας θα συμμετείχαν κι αυτοί αλλά το ζωτικότερο στοιχείο της ξενιτιάς θεωρήθηκε απαραίτητο και, ευτυχώς για τα σχέδια του Επαμεινώνδα, ανταποκρίθηκε στον κάλεσμα.
 Η επιλογή της θέσης της πόλης έγινε μετά από υποτιθέμενη θαυματουργή αποκάλυψη της θέσης της διαθήκης του Μεσσήνιου ήρωα Αριστομένη και με τη βοήθεια ιερέων και μάντεων. Η πόλη ονομάστηκε από τη μυθική βασίλισσα Μεσσήνη, κόρη του βασιλιά του Άργους Τριόπα. Έτσι ξεκίνησε το χτίσιμο του τείχους, μετά από θυσίες των συμμάχων προς τους τοπικούς θεούς και ήρωες, και υπό τη συνοδεία βοιωτικών και αργείτικων αυλών (αν και ο Παυσανίας δεν θεωρεί πως εκείνο το τείχος ήταν αυτό που είδε ο ίδιος). 

Η πόλη παρέμεινε πολιτιστικό κέντρο (και ίσως και πολιτικό κέντρο) της Μεσσηνίας κατά τα ρωμαϊκά χρόνια και τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 4ου αι. μ.Χ. Το 365 ο μεγάλος σεισμός που χτύπησε την Ανατολική Μεσόγειο πιθανότατα είχε σημαντικές επιπτώσεις και στη Μεσσήνη. Το 395 η επιδρομή των Γότθων του Αλάριχου υποτίθεται πως έδωσε το αποφασιστικό πλήγμα στην πόλη. Τότε οι λιγοστοί πια κάτοικοί της θα άρχισαν να εγκαθίστανται σε ασφαλέστερους οικισμούς και η θέση να ερημώνεται.

Η Μεσσήνη σύντομα από τον 5ο αι. και ύστερα θα γίνει και πάλι σημαντικός οικισμός της περιοχής. Από τον 5ο αι. θα είναι έδρα επισκόπου και θα συμπεριληφθεί στον κατάλογο των σημαντικών πόλεων της αυτοκρατορίας, γνωστό ως Συνέκδημο του Ιεροκλέους. Κατά την περίοδο των μεταναστεύσεων των λαών από τα τέλη του 6ου αι. και μέχρι τις αρχές του 8ου στη Μεσσήνη καταγράφεται παρουσία Σλαβικών πληθυσμών παράλληλα με τους Ρωμαϊκούς και τότε πιθανότατα ο οικισμός μετονομάζεται σε Βουλκάνο ή Βουρκάνο, όπως και η ομώνυμη μονή στην κορυφή της Ιθώμης.  Ο οικισμός συνεχίζει ως ένα μεγάλο χωριό με σημαντική αρχαιολογική παρουσία αλλά και αναφορές στις πηγές τόσο κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο, όσο και κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα. 

Η ίδρυση της πόλης  της Μεσσήνης

Το πολεοδομικό σύστημα 

Όλα τα οικοδομήματα της Μεσσήνης έχουν τον ίδιο προσανατολισμό και εντάσσονται στο πλέγμα που δημιουργείτο από οριζόντιους με κατεύθυνση  Α-Δ και κάθετους με κατεύθυνση Β-Ν . δρόμους. Το πολεοδομικό αυτό σύστημα είναι γνωστό ως ιπποδάμειο από τον εμπνευστή και δημιουργό του αρχιτέκτονα, πολεοδόμο, γεωμέτρης και αστρονόμο του 5^ου αι. π.Χ., Ιππόδαμο από την Μίλητο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα πόλεων που σχεδιάστηκαν και οικοδομήθηκαν με αυτό το σύστημα είναι η Ρόδος και ο Πειραιάς.

Αξιοσημείωτο είναι ότι το προκαθορισμένο αυτό σχήμα που στηρίζεται στις αρχές της ισονομίας, της ισοπολιτείας και της ισομοιρίας, στις αρετές δηλαδή του δημοκρατικού πολιτεύματος και χαρακτηρίζεται από ακραίο γεωμετρισμό, προσαρμοζόταν κάθε φορά στις ειδικές γεωμορφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες του τόπου, ενταγμένο αρμονικά στο φυσικό περιβάλλον.

Η βασική ιδέα του ιπποδάμειου πολεοδομικού συστήματος που πηγάζει από το ιδεώδες της δημοκρατίας είναι: όλοι οι πολίτες να έχουν ισομεγέθη και εξίσου κατάλληλα οικόπεδα και να έχουν πρόσβαση στα δημόσια και ιερά οικοδομήματα, στους κοινόχρηστους δηλαδή χώρους που επιβάλλονται με τις μνημειακές τους διατάσεις και τον πλούσιο διάκοσμο.

Πάνω σε αυτές ακριβώς τις αρχές οικοδομήθηκε το 369 π.Χ. από τον Θηβαίο Επαμεινώνδα και τους Αργείους συμμάχους του η νέα πρωτεύουσα της αυτόνομης Μεσσηνίας, που οφείλει το όνομά της στην πρώτη μυθική προδωρική βασίλισσα της χώρας, τη Μεσσήνη, κόρη του Αργείου βασιλιά Τριόπα και σύζυγο του Λάκωνα Πολυκάονα. Στη βασίλισσα Μεσσήνη – Μεσσάνα -αποδίδεται κατά την παράδοση και η ίδρυση του ιερού του Διός Ιθωμάτα στην κορυφή της Ιθώμης.

Ο Παυσανίας μας πληροφορεί ότι στα χρόνια της βασιλείας του Γλαύκου – 10^ος αι. π.Χ. η Μεσσήνη θεοποιήθηκε και λατρεύεται. Αναδείχτηκε σε μια από τις κύριες θεότητες της πόλης μαζί με τον Δία Ιθωμάτα στα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια – 4^ος/3^ος αι. π.Χ. όταν κατασκευάστηκε ο δωρικός περίπτερος ναός της στην αγορά με τις τοιχογραφίες του Αθηναίου ζωγράφου Ομφαλίωνα, μαθητή του Νικία.

Ο ηγετικός ρόλος των οικιστών στην ίδρυση των αποικιών και η καθοριστική συμβολή τους σε θέματα οριοθέτησης πόλεων, κατανομής της γης και εγκαθίδρυσης λατρειών αποτέλεσε το κατεξοχήν παράδειγμα στις νεοϊδρυμένες πόλεις για την απονομή τιμών ήρωα σε μορφές του ιστορικού παρελθόντος τους, όπως συνέβη στη Μεσσήνη. Σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία κατά την προετοιμασία οικοδόμησης οι Μεσήνιοι πρόσφεραν θυσία στον Ιθωμάτα Δία και τους Διόσκουρους, ενώ οι ιερείς τους στις Μεγάλες θεές, Δήμητρα και Κόρη, και στον Καύκωνα, μυθικό ιδρυτή των μυστηρίων της Ανδανίας, εγγονό του Φλύου από την Αττική.      

Επικαλέστηκαν από κοινού όλους τους ήρωες και τις ηρωίδες της χώρας, τους ζήτησαν να επανέλθουν και να κατοικίσουν μαζί τους στη νέα πόλη, ιδιαίτερα την πρώτη βασίλισσα της χώρας Μεσσήνη, τον Εύρυτο και τον Αφαρέα με τους γιους του Ίδα και Λυγκέα και από τους Ηρακλείδες τον Κρεσφόντη και τον γιο του Αίπυτο, κυρίως όμως ζήτησαν την επιστροφή του Αριστομένη, θρυλικού ήρωα του δεύτερου Μεσσηνιακού πολέμου.  

Αρχαιολογικός χώρος

Χάνεις το λογαριασμό με τη μεγαλοσύνη του αρχαιολογικού χώρο!

Οι κυριότερες θέσεις και μνημεία που έχουν αποκαλυφθεί είναι:

Ασκληπιείο
 

Το Ασκληπιείο ήταν ένα από τα σημαντικότερα ιερά της Μεσσήνης, κέντρο της θρησκευτικής και πολιτικής ζωής της πόλης. Περισσότερα από 140 βάθρα για χάλκινους ανδριάντες διακεκριμένων πολιτών και πέντε εξέδρες περιβάλλουν ασφυκτικά το ναό και το βωμό, ενώ πολλά είναι τοποθετημένα και κατά μήκος των στοών. Ένας τεράστιος σχεδόν τετράγωνος υπαίθριος χώρος πλαισιώνεται από τέσσερις διπλές στοές. Η βόρεια και η νότια πλευρά είχε στην πρόσοψη 23 κίονες Κορινθιακούς ενώ η ανατολική και δυτική 21.

Τα κιονόκρανα στήριζαν θριγκό αποτελούμενο από επιστύλιο και ζωφόρο με ανάγλυφα βουκράνια, ανθοπλοκάμους και ρόδακες. Σε κάθε στοά υπήρχε δεύτερη εσωτερική κιονοστοιχία με 14 κίονες στη βόρεια και στην νότια πλευρές και 13 στην ανατολική και δυτική. Γύρω από τις στοές βρίσκονται αίθουσες και κτίσματα με δημόσιο και θρησκευτικό χαρακτήρα.

Ο Μεγάλος Δωρικός Ναός

Το μεγαλύτερο μέρος του κεντρικού υπαίθριου χώρου του Ασκληπιείου καταλαμβάνεται από τον επιβλητικό δωρικό περίπτερο Ναό και το βωμό του. Ο Ναός ήταν περίπτερος δωρικός (6 x 12 κίονες) με πρόναο και οπισθόδομο, που ο καθένας τους έφερε δύο κίονες μεταξύ παραστάδων.

Οι εξωτερικές διαστάσεις του μνημείου είναι 13,67 x 27,24 μ. ενώ το συνολικό του ύψος ήταν 9 μέτρα περίπου. Εδράζεται σε τρίβαθμη κρηπίδα. Στην ανατολική πλευρά, όπου η είσοδος, υπάρχει ράμπα.

Το άδυτο χωριζόταν από το υπόλοιπο τμήμα του Ναού με θωράκιο και στο βάθος του υπήρχε γλυπτική λατρευτική σύνθεση, το χρυσόλιθο άγαλμα της Θεάς Μεσσήνης. Αφιερώματα που προσιδιάζουν στη λατρεία του θεραπευτική Θεού Ασκληπιείου δεν βρέθηκαν.

Επιβεβαιώνεται μάλλον η άποψη ότι ο Ασκληπιός της Μεσσήνης δεν είχε προέχουσα θεραπευτική ιδιότητα, αλλά την πολιτική εκείνη του «Μεσσήνιου πολίτη».

Είχε τη θέση του μέσα στο γενεαλογικό δένδρο των μυθικών βασιλέων της Μεσσήνης, τόσο των πριν όσο και των μετά την κάθοδο των Ηρακλειδών στην Πελοπόννησο. Μητέρα του ήταν η Αρσινόη, κόρη του Λευκίππου, που έδωσε το όνομα της και στην Κρήνη Αρσινόη της Αγοράς.

 

 

Το Εκκλησιαστήριο

 Στο Εκκλησιαστήριο λάμβαναν χώρα λατρευτικές παραστάσεις και συγκεντρώσεις πολιτικού χαρακτήρα. Είναι μια μικρή θεατρική κατασκευή με κοίλο εγγεγραμμένο ορθογώνιο κέλυφος και κυκλική ορχήστρα, διαμέτρου 9,70 μ. σκηνή, πλάτους 21 μ., είχε προσκήνιο με τρία ανοίγματα μπροστά σε κλιμακοστάσιο εξόδου στο ανατολικό άκρο του.

Το καλύτερα σωζόμενο κάτω κοίλο απαρτίζεται από έντεκα σειρές λίθινων εδωλίων και χωρίζεται σε τρείς κερκίδες με δύο κλιμακοστάσια. Δύο κλίμακες ανόδου υπάρχουν στα άκρα του κοίλου κοντά στις παρόδους. Δύο είσοδοι, από την πλευρά της ανηφορικής οδού στα ανατολικά, οδηγούν η μια στην ορχήστρα με κλιμακοστάσιο καθόδου και η άλλη απευθείας στο διάζωμα μεταξύ κάτω και άνω κοίλου.

Το κοίλο περιβάλλεται από ισχυρό αναλημματικό τοίχο, ο οποίος κατά την ανατολική και βόρεια πλευρά είναι κτισμένος στο κάτω μέρος του με λείους ορθοστάτες, ενώ στο άνω με το ψευδοϊσόδομο κυφωτό σύστημα, που απαντά και στην Πριήνη της Μικράς Ασίας.

Στο ανατολικό άκρο της ορχήστρας, μπροστά σε κλιμακοστάσιο που οδηγεί στην ανατολική είσοδο του οικοδομήματος, τοποθετήθηκε τον 2^ο αι. μ.Χ μεγάλο βάθρο έφιππου αδριάντα από χαλκό προς τιμήν του Ελλαδάρχη Σαιθίδα. Η πρόσοψη του προσκηνίου περιλαμβάνει 6 δωρικούς ημικίονες, τρεις θύρες και 4 ανοίγματα για έγχρωμους πίνακες σκηνογραφίας.

Το Πρόπυλο

Το πρόπυλο ανοίγεται στο μέσον της ανατολικής στοάς του Ασκληπιείου. Οδηγεί από την ανηφορική οδό, που βρίσκεται ανατολικά του ιερού, προς το Ασκληπιείο, που απλώνεται χαμηλότερα.

Στο μέσον περίπου χωρίζεται εγκάρσια από τοίχο με 3 θύρες. Από αυτές διατηρούνται τα κατώφλια με τις εγκοπές για τους σύρτες και τις στρόφιγγες, καθώς και για την στερέωση των ξύλινων παραστάδων.

Ανατολικά του εγκάρσιου τοίχου υπήρχε πρόσταση από 4  ορθογώνιες κολώνες (πεσσοί), πάνω στους οποίους εδράζονταν ιωνικοί κίονες. Μεταξύ του εγκάρσιου τοίχους και της πεσσοστοιχίας αυτής διατηρείται πλακόστρωτο δάπεδο. Η πρόταση προς το Ασκληπιείο (δυτική) είχε δυο κίονες κορινθιακού ρυθμού.

Το Βουλευτήριο 

Την Τρίτη κατά σειρά προς το Νότο αίθουσα της ανατολικής πτέρυγας του Ασκληπιείου αποτελεί κατ’ εξοχήν χώρο συγκέντρωσης συνέδρων, αντιπροσώπων των πόλεων της αυτόνομης Μεσσηνίας. Έχει σχήμα σχεδόν τετράγωνο, διαστάσεων 20,80 x 21,60 μ. και στέγη τετράκλινη που στηρίζοταν εσωτερικά σε 4 πεσσούς. Οι τρεις πλευρές της (βόρεια, ανατολική και νότια) ήταν κλειστές, κτισμένες με τοίχο, πάχους 1,20 μ. ενώ είσοδος υπάρχει μόνο στη δυτική πλευρά από δύο μεγάλα τρίθυρα ανοίγματα.

Το Αρχείο του Γραμματέως των Συνέδρων

Μεγάλη αίθουσα  στη ΝΑ γωνία του συγκροτήματος του Ασκληπιείου, διαστάσεων 16,45 x 19,75 μ. είναι πλήρης κατασκευών της πρωτοβυζαντινής περιόδου, οι οποίες έχουν ξαναχρησιμοποιήσει ή καταστρέψει σχεδόν πλήρως τα ελληνιστικά κατάλοιπα.

Δεδομένου του δημοσίου πολιτικού χαρακτήρα των χώρων της ανατολικής πτέρυγας του Ασκληπιείου και της γειτνίασης της αίθουσας αυτής προς το Βουλευτήριο της πόλης, είναι μάλλον βέβαιο ότι είχε ανάλογο δημόσιο χαρακτήρα.

Σύμφωνα άλλωστε με μαρτυρία επιγραφής, που βρέθηκε μπροστά στην ανατολική είσοδο της αίθουσας, πρέπει να στεγαζόταν το Αρχείο του Γραμματέως των Συνέδρων.

Η Αγορά 

Η Αγορά της Μεσσήνης εκτείνεται περίπου 200 μ. ΒΔ του Ασκληπιείου και περίπου 50 μ. ανατολικά του Θεάτρου. Λίγο πρωιμότερη από την ίδρυση του Ασκληπιείου (αρχές / μέσον του 3^ου αι. π.Χ), συνεχίζει να λειτουργεί ως εμπορική αγορά παράλληλα με το Ασκληπιείο, που συγκέντρωνε και πολιτικές λειτουργίες. Με βάση τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά λείψανα των στοών της, η Αγορά είχε έκταση 34,5 στρεμμάτων με  διαστάσεις 186 x 176 μ. Ήταν δηλαδή 4 φορές μεγαλύτερη από το Ασκληπιείο. Στο χώρο αυτό ο περιηγητής Παυσανίας είδε και μνημόνευσε ιερά του Διός Σωτήρος, του Ποσειδώνα και της Αφροδίτης.

Η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως οικοδομικά λείψανα τα οποία αρχικά ταυτίστηκαν με το ναό του Διός Σωτήρος, η νεότερη έρευνα ωστόσο τα ταυτίζει με το Ναό της ηρωίδος Μεσσήνης. Ανασκαφικές ενδείξεις υποδεικνύουν ότι προς το νότιο τμήμα της Αγοράς βρισκόταν, ενδεχομένως, ο Ναός του Ποσειδώνος.

Η εξωτερική κιονοστοιχία ήταν δωρική, ενώ οι δυο εσωτερικές ήταν κορινθιακές και διαιρούσαν το χώρο σε τρία κλίτη. Η παρουσία δεύτερου ορόφου είναι βεβαιωμένη. Στη ΒΑ γωνία της βόρειας στοά αποκαλύφθηκαν δυο λίθινες τράπεζες- μετρητές υγρών και στερεών προϊόντων, καθώς και οι όρθιες λίθινες πλάκες, πάνω στις οποίες εδράζονται οι τράπεζες Η δραστηριότητα των εμπόρων της αγοράς ελέγχονταν από τους αγορανόμους. Κατάλογοι αγορανόμων και υπαγορανόμων από το 23 ως το 99 μ.Χ. βρίσκονται χαραγμένοι στους κίονες
της στοάς βόρεια από το Ασκληπιείο.

Η βόρεια στοά της Αγοράς

Το ανατολικό πέρας διώροφης στοάς του 3ου αιώνα π.Χ, μήκους 186 και πλάτους 25,40 μ. με προεξέχουσες πτέρυγες στα άκρα, αποτελούσε το βόρειο όριο της Αγοράς. Δεν είχε καταστήματα, λειτουργούσε ως χώρος περιπάτου και αναψυχής. Στο πίσω τοίχο της ανοίγονται κόγχες που στέγαζαν αγάλματα. Στην ωοτιοανατολική πλευρά σώζονται στη θέση τους δύο λίθινες τράπεζες που φέρουν κωνικές κοιλότητες μέτρησης στην άνω επιφάνεια τους.

 Εδώ γινόταν από τους αγορονόμους ο έλεγχος χωρητικότητας των δοχείων που χρησιμοποιούσαν οι έμποροι για την πώληση ξηρών καρπών και σιτηρών.

Η Βασιλική της Μεσσήνης

Η Τρίκλιτη Βασιλική της Μεσσήνης (16 x 38μ.) είναι χτισμένη με spolia προγενέστερων οικοδομημάτων, όπως δείχνει η πλακόστρωση του μεσαίου κλίτους και ο τοίχος της αψίδας. Ιδρύθηκε στα τέλη του 7ου αι. μ.Χ. λειτουργούσε ωστόσο σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής εποχής με συνεχείς επισκευές και προσθήκες.

Την περίοδο της Φραγκοκρατίας τα πλευρικά κλίτη χρησιμοποιήθηκαν για ταφές ενώ απέκτησαν και αψίδες. Σώζονται οι περισσότερες ιωνικές βάσεις κιόνων στη θέση τους, ενώ αρκετά μαρμάρινα επίκρανα από το τέμπλο της πρώτης φάσης βρίσκονται διάσπαρτα.

Το ιερό της Ίσιδος και του Σάραπη 

Η Θέση του ιερού του Σαράπιδος και της Ίσιδος δίπλα στο Θέατρο είναι γνωστή από τον Παυσανία. Η έρευνα έφερε στο φως μεγάλη υπόγεια στοά σχήματος «Π» αμέσως νότια από την σκηνή του Θεάτρου. Δρόμος πλάτους 6 μ. περίπου χωρίζει την σκηνή του Θεάτρου από την υπόγεια κατασκευή. Το βόρειο σκέλος της έχει μήκος 46,50 μ., ενώ το ανατολικό και το δυτικό 35,50 μ. Το πλάτος της είναι 3,25 μ., ενώ το βάθος φτάνει τα 3,50 μ. Ήταν κεραμοσκεπή και δεν έφερε ανοίγματα παραθύρων.

Μετά την εγκατάλειψη και την πτώση της οροφής της, στα τέλη του 4^ου αι. μ.Χ., η υπόγεια δεξαμενή χρησιμοποιήθηκε ως χώρος απόρριψης παντοειδών υλικών συμπεριλαμβανομένων και πολυάριθμο θραυσμάτων μαρμάρινων αγαλμάτων. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζει το καθιστό άγαλμα της Ίσιδας που θηλάζει τον Ώρο και το δεξί χέρι του Περσέα με το κομμένο κεφάλι της Μέδουσας.

Η λειτουργία της καμαροσκέπαστης κρύπτης ως υπόγειος δεξαμενή νερού επιβεβαιώθηκε, όταν διαπιστώθηκε μεταξύ άλλων η παρουσία σωλήνων νερού στα ανώτερα τμήματα τοιχωμάτων της. Το νερό είχε εξέχουσα θέση στο τυπικό της λατρείας των Αιγύπτιων θεών. Σε όλα τα γνωστά Ιερά της Ίσιδος και Σαράπιδος των ελληνιστικών και Ρωμαΐκών χρόνων υπήρχε κάποιας μορφής δεξαμενής νερού.   

Ο Θησαυρός

Υπόγειος θάλαμος και επιμελώς κτισμένος με λίθινα αγκωνάρια δεμένα με ατσάλινους συνδέσμους και μολύβι.  Έκλεινε από πάνω ερμητικά με δύο επάλληλες σειρές από ογκώδεις περίτεχνα δουλεμένες, πέτρες που αφήνουν στο μέσο τετράγωνο άνοιγμα διαστ. 1,20μ. x 1,20μ.  όπου εφάρμοζε συμπαγές λίθινο πώμα, βάρους 1,5 τόνου.

Ο θάλαμος είναι γνωστός στους αρχαίους συγγραφείς ως ο «Θησαυρός» το Θησαυροφυλάκιο μέσα στο οποίο φυλακίστηκε το 183/2 π.Χ. ο φημισμένος στρατηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας Φιλοποίμην ο Μεγαλοπολίτης και δολοφονήθηκε με δηλητήριο από τον Μεσσήνιο στρατηγό Δεινοκράτη και τους ομοϊδεάτες του, φανατικούς αντιπάλους της Ένωσης με τη Συμπολιτεία.

Ναός της Μεσσάνας

Αεροφωτ. του ναού της Μεσσάνας - του Θησαυρού Ν.  και του Βουλείου Β.

Έχει έλθει στο φως ο δωρικός περίπτερος ναός της θεοποιημένης πρώτης βασίλισσας της χώρας Μεσσήνης. Ο Παυσανίας περιγράφει το χρυσόλιθο λατρευτικό άγαλμα της θεάς και την τοιχογραφία του Ομφαλίωνα στο βάθος του σηκού.

Κατά μήκος της νότιας πλευράς του ναού υπάρχει σειρά ενεπίγραφων βάθρων για την ανίδρυση χάλκινων ανδριάντων Ρωμαίων αυτοκρατόρων (Κλαυδίου, Γερμανικού, Αδριανού, Μάρκου Αυρηλίου, Φαυστίνας της νεότερης, Γαλερίου κ.ά.).

 Κατά μήκος της βόρειας πλευράς του ίδιου ναού βρέθηκαν επτά στήλες με ψηφίσματα σχετικά με την κατανομή γης. Αμέσως βόρεια από τον ναό της θεάς Μεσσήνης σώζονται τα ερείπια του Βουλείου. Μπροστά στη νότια πρόσοψή του βρέθηκαν στήλες με ψηφίσματα προς τιμή Μεσσήνιων δικαστών.

 

Το Αρτεμίσιον Κ

Ο σημαντικότερος οίκος της δυτικής πτέρυγας του Ασκληπιείου είναι ο «Κ», που στεγάζει το ιερό της Αρτέμιδος. Είναι ορθογώνιος, διαστάσεων 10,30 x 5,80 μ. και χωρίζεται σε τρία κλίτη με δυο κιονοστοιχίες των δυο κιόνων εγκάρσια τοποθετημένες. Το κεντρικό ευρύτερο κλίτος φέρει στο βάθος το βάθρο του κολοσσιαίου λατρευτικού αγάλματος που εικόνιζε την Αρτέμιδα Όρθια ως Φώσφορο με λαμπάδα στο χέρι και κοντό χιτώνα με νεβρίδα στον τύπο της κυνηγετιδος.

Μπροστά στο λατρευτικό άγαλμα υπήρχε τράπεζα προσφορών (σώζεται η βάση της), ενώ σε κυκλική διάταξη στέκονται 11 βάθρα, 3 για αγάλματα ιερών και 8 για αγάλματα νεαρών μειούμενων κοριτσιών.

Την Όρθια Αρτέμιδα της Μεσσήνης τιμούσαν οι γυναίκες ως προστάτιδα των κοριτσιών. Οι γονείς αφιέρωναν στο ιερό άγαλμα των θυγατέρων τους οι οποίες έπαιρναν μέρος στις τελετές μύησης, του περάσματος δηλαδή από την παιδική στην ηλικία της ήβης και στην τάξη των γυναικών.

Φρέαρ με οστά νηπίων και σκύλων 

Φρέαρ ταφής νηπίων και σκύλων

Μεγάλος αριθμός οστών νεογέννητων παιδιών ήλθαν στο φως στην απήχηση ενός ελλειψοειδούς φρέατος ευρισκομένου ΒΔ του ναού της Μεσσάνας και δίπλα στη ΝΔ γωνία του Βουλείου. Η έρευνα έδειξε ότι ανήκουν σε 250 νήπια που είχαν γεννηθεί νεκρά ή είχαν πεθάνει ση γέννα. Είχαν ενταφιαστεί σε χύτρες και οξυπύθμενους αμφορείς και εναποτεθεί σε κάποιο νεκροταφείο χωριστά από τα υπόλοιπα ενήλικα ή ανήλικα νεκρά μέλη της κοινότητας, διότι δεν είχαν προλάβει να φτάσουν στην ηλικία των τριών ετών και να θεωρηθούν ισότιμα μέλη της μεσσηνιακή κοινωνίας. Η απόθεση οστών στο φρέαρ δίπλα στο ναό της Μεσσάνας είναι πράξη υστερογενής και μπορεί να χαρακτηριστεί ανακομιδή τελετουργικού χαρακτήρα. Ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι μαζί με τα οστά των νηπίων βρέθηκε και ικανός αριθμός από οστά σκύλων που είχαν ενταφιαστεί μαζί με τα νήπια.

Οίκοι Δυτικής πτέρυγας 

Τα έξι οικοδομήματα που παρατάσσονται από Β προς Ν στη δυτική πτέρυγα του Ασκληπιείου, παρουσιάζουν αρχιτεκτονικής ομοιογένεια. Είναι απλοί, αβαθείς οίκοι εντός στοάς με ανοιχτές προσόψεις. Λειτουργούσαν ως κόγχες, στις οποίες είχαν στηθεί αξιόλογα έργα γλυπτικής τέχνης. Οι πλευρές τους προς την στοά φράζονταν ίσως με χαμηλά θωράκια, που έφεραν παράθυρα. Κατ’αυτό τον τρόπο το διακοσμημένο με έργα τέχνης εσωτερικό τους φαινόταν άνετα από την στοά.

Η περιγραφή του Παυσανία αποτελεί τη μοναδική μαρτυρία για την λειτουργία των οίκων και την άσκηση λατρείας προς τιμήν θεών ή ηρώων σε αυτούς. Εδώ ο Παυσανίας είδε γλυπτά και συνθέσεις, κατεξοχήν έργα του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα.

Στο χώρο υπήρχαν και άλλα βάθρα ανδριάντων. Σημαντικότερος από τους οίκους είναι το νεότερο ιερό της Αρτέμιδος

Το Θέατρο της Μεσσήνης

Το Θέατρο της Μεσσήνης, για το οποίο μόνον έμμεση μνεία γίνεται από τον Παυσανία (4.32.6), αποκαλύφθηκε ΒΔ του Ασκληπιείου και 50μ. δυτικά της Αγοράς. Κατασκευάστηκε τον 3ο-2ο αι. π.Χ. και είναι από τα μεγαλύτερα της αρχαιότητας. Το πλάτος του φτάνει τα 98.60μ., και η διάμετρος της ορχήστρας του τα 23.46μ. Χρησιμοποιείτο για ψυχαγωγία των πολιτών, αλλά και για συγκεντρώσεις πολιτικού χαρακτήρα, όπως μαρτυρούν τα επιγραφικά ευρήματα. Δύο από τις αρχικές κερκίδες αποκόπηκαν στα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά χρόνια από το ΝΑ άκρο, όταν με γενναία οικονομική ενίσχυση της πανίσχυρης οικογένειας των Σαιθιδών, τροποποιήθηκε το αρχικό σχέδιο, συρρικνώθηκε το Κοίλον, ανακατασκευάστηκε η Σκηνή και διαπλατύνθηκε σημαντικά το Προσκήνιο.

Αναπαράσταση της σκηνής

Η ρωμαϊκή σκηνή ήταν τριώροφη με επάλληλες σειρές κιόνων στην πρόσοψη (κορινθιακά κιονόκρανα στην κάτω σειρά, αιγυπτιάζοντα και ιωνικά στις πάνω) τρεις μεγάλες κόγχες στο ισόγειο της Σκηνής και μικρότερες στους πάνω ορόφους έφεραν μαρμάρινα αγάλματα ευεργετών και άλλων προσώπων. Οι τοίχοι έφεραν ορθομαρμαρώσεις με φυτικά θέματα και μάσκες, ενώ αγάλματα πνευματικών ανθρώπων και ευεργετών ήταν στημένα γύρω στην ορχήστρα.

Το ανάλημμα που συγκρατεί το Κοίλον είναι κτισμένο με αγκωνάρια όπως στις οχυρώσεις. Οξυκόρυφες Πηλίδες με εσωτερικά κλιμακοστάσια που οδηγούν στο πάνω διάζωμα, είναι τοποθετημένες ανά είκοσι μέτρα γύρω στο ανάλημμα. Μεγάλη πέτρινη εξωτερική σκάλα στη ΒΔ πλευρά της καμπύλης του αναλήμματος οδηγεί στο πάνω διάζωμα και τονίζει με τη σειρά της τις αρχιτεκτονικές ιδιομορφίες του θεάτρου.

 Η εκτεταμένη καταστροφή του κοίλου οφείλεται κυρίως στους κατοίκους του οικισμού της Πρωτοβυζαντινής και Βυζαντινής εποχής, οι οποίοι μετέτρεψαν το θέατρο σε "λατομείο" αποκομίζοντας οικοδομικό υλικό για τις ανάγκες τόσο του οικισμού, όσο και της γειτονικής Βασιλικής.  Το Θέατρο της Μεσσήνης φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε ήδη στα τέλη του  3ου  με αρχές του 4ου αι. μ.Χ.

 

Κρήνη Αρσινόης 

Αναπαράσταση της Κρήνης Αρσινόης

Το μεγάλο κρηναίο οικοδόμημα, που αποκαλύφθηκε μεταξύ του Θεάτρου και της μεγάλης βόρειας στοάς της Αγοράς της Μεσσήνης, ταυτίζεται με την Κρήνη Αρσινόη, για την οποία μας πληροφορεί ο Παυσανίας. Σύμφωνα με αυτόν, η Κρήνη πήρε το όνομά της από την Αρσινόη, κόρη του μυθικού βασιλιά της Μεσσηνίας Λεύκιππου και μητέρα του Ασκληπιού. Η κατασκευή της ανάγεται στα τέλη του 3ου αι. π. Χ., ενώ μετατροπές και επισκευές στο οικοδόμημα πραγματοποιήθηκαν κατά τον 1ο και 3ο αι. μ.Χ.

Η Κρήνη Αρσινόη αποτελείται από επιμήκη δεξαμενή μήκους περίπου 40μ. Χαμηλότερα από την επιμήκη δεξαμενή υπήρχαν δύο ακόμη δεξαμενές συμμετρικά τοποθετημένες, δεξιά και αριστερά από πλακόστρωτο αίθριο.
Ο Παυσανίας αναφέρει, ότι από την Κρήνη Αρσινόη δεχόταν νερό η πηγή Κλεψύδρα, που βρίσκεται μέσα στο σημερινό χωριό Μαυρομάτι, δίπλα στο υστεροβυζαντινό εκκλησάκι του Αη Γιάννη του Ριγανά. 

Σύμφωνα με τον αρχαίο περιηγητή, όταν οι Κουρήτες απήγαγαν τον Δία-βρέφος σώζοντάς τον από τη φονική οργή του πατέρα του Κρόνου, τον παρέδωσαν στις τοπικές νύμφες Ιθώμη και Νέδα. Εκείνες έλουσαν το βρέφος στην πηγή, η οποία ονομάστηκε Κλεψύδρα (κλέπτω+ύδωρ) σε ανάμνηση της απαγωγής/κλοπής του θεϊκού βρέφους.

 Η αρχαία Κρήνη Κλεψύδρα είχε μνημειακές διαστάσεις, αλλά τα αρχιτεκτονικά μέλη της έχουν ενσωματωθεί σε νεώτερες κατασκευές. Η ανασκαφή στο χώρο έδειξε, ότι αποτελείτο από μεγάλο προστώο (6Χ12μ. περίπου), από το οποίο σωζόταν τμήμα του στυλοβάτη και μέρος πλακόστρωσης από επιμελημένους πωρόπλινθους. Στη θέση της αρχαίας δεξαμενής κατασκευάστηκε νεώτερη από σκυρόδεμα στις αρχές της δεκαετίας του ΄50. Στο χώρο της αρχαίας κρήνης λειτουργούσε αποθέτης ιερού, αφιερωμένου στον Αχελώο, χθόνια θεότητα του νερού (9ος/8ος αι. π.Χ.)

Το Στάδιο και το Γυμνάσιο

Το Στάδιο και το Γυμνάσιο ανήκουν στα πιο εντυπωσιακά οικοδομικά συγκροτήματα της Μεσσήνης που συντίθενται σε ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο. Το βόρειο πεταλόσχημο τμήμα του Σταδίου περιλαμβάνει 19 κερκίδες με 18 σειρές λίθινων εδωλίων που διαχωρίζονται από κλιμακοστάσια. Περιβάλλεται από δωρικές στοές όπου στεγάζονταν το Γυμνάσιο. Η δυτική στοά διακόπτεται σε μήκος 110 μ. από το βόρειο άκρο της και καταλήγει σε περίστυλο αίθριο δωρικού ρυθμού που αναγνωρίζεται ως Παλαίστρα. Ενεπίγραφα βάθρα στημένα μεταξύ των κιόνων της δυτικής στοάς έφεραν ανδριάντες Γυμνασιαρχών, ενώ πολλοί κατάλογοι εφήβων βρίσκονταν γύρω.

Πίσω από τη δυτική στοά στεγάζεται το τέμενος του Ηρακλή και του Ερμή με το ναό και τα λατρευτικά αγάλματά τους. Το κολοσσιαίων διαστάσεων λατρευτικό άγαλμα του Ηρακλή ήταν έργο του Απολλωνίου Ερμοδώρου και του γιού του Δημητρίου από την Αλεξάνδρεια. Απέναντι από το Πρόπυλο ήταν στημένο το άγαλμα του αθηναίου ήρωα Θησέα. Το βόρειο μέρος του Σταδίου είχε μετατραπεί σε αρένα μονομαχιών κα θηριομαχιών στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια

Το Ηρώο (Μαυσωλείο των Σαιθιδών)

Το τετρακιόνιο πρόστυλο δωρικό οικοδόμημα (7,44μ. x 11,60μ.) που εδράζεται σε υψηλό πόδιο λειτουργούσε ως Μαυσωλείο ενταφιασμού με της επιφανούς οικογένειας των Σαιθιδών από τον 1ο  έως τον 3ο  αιώνα  μ.Χ. ορισμένοι Σαιθίδες κατείχαν υψηλά αξιώματα ως Μέγιστοι Αρχιερείς και Ελλαδάρχες του κοινού των Αχαιών κατά την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας

Γυμνάσιο

Οι οχυρώσεις της Αρχαίας Μεσσήνης 

Αρκαδική Πύλη

Ο επιβλητικός οχυρωματικός περίβολος της Μεσσήνης με τις πύλες και τους πύργους του σηματοδοτεί την επανίδρυση του ελεύθερου μεσσηνιακού κράτους μετά τη μάχη στα Λεύκτρα (371 π. Χ.) από τον Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα και τους Αργείους συμμάχους.  Ο Παυσανίας αναγνωρίζει την υπεροχή των οχυρώσεων της Μεσσήνης σε σύγκριση με άλλες φημισμένες της εποχής, όπως αυτές της Βαβυλώνας, του Βυζαντίου και της Φωκικής Αμβρόσσου.
Οι οχυρώσεις της Μεσσήνης διατηρούνται καλύτερα στη ΒΒΔ πλευρά, που ουσιαστικά πλαισιώνει την Αρκαδική Πύλη στις δύο πλευρές της. Η πορεία του οχυρωματικού περιβόλου παρακολουθείται με ακρίβεια σε μήκος 9,5 χλμ. με βάση τα σωζόμενα ίχνη. Τα τείχη περικλείουν και την κορυφή της Ιθώμης, όπου βρισκόταν η ακρόπολη και το ιερό του Διός Ιθωμάτα, κοντά στην εγκαταλελειμμένη πλέον σήμερα παλιά μονή Βουλκάνο ή Βουρκάνο. Ίχνη από την λατόμευση των μεγάλων ορθογωνίων ασβεστολίθων, που χρησιμοποιήθηκαν στην οικοδόμηση των οχυρώσεων, διασώζονται και σήμερα στον βραχώδη όγκο της Ιθώμης.

Τάφοι στην Αρκαδική Πύλη

 Οι πύργοι των οχυρώσεων είναι κατά κανόνα τετράγωνοι. Ένας μόνον είναι πεταλόσχημος και ένας έχει κυκλική διάταξη. Από τις δύο πύλες, η ανατολική Λακωνική Πύλη, γνωστή και ως Τεγεατική, καταστράφηκε τον 18ο αιώνα κατά την διάνοιξη δρόμου πρόσβασης από το χωριό Μαυρομάτι προς την νέα μονή Βουλκάνο. Αντίθετα, εντυπωσιακά διατηρείται η δυτική πύλη, γνωστή ως Αρκαδική. Αποτελεί σύμβολο ισχύος και δείγμα υψηλής οχυρωματικής τεχνικής, "σήμα κατατεθέν" της πόλης από την εποχή του Παυσανία και των πρώτων ευρωπαίων περιηγητών, επιβλητικό μνημείο, που ανέκαθεν προκαλούσε το θαυμασμό των επισκεπτών.

Η Αρκαδική Πύλη είναι κυκλική και ευρύχωρη στο μέσον με δύο εισόδους, μία διπλή εσωτερική και μία εξωτερική. Η εσωτερική οδηγούσε σε λιθόστρωτο δρόμο με κατεύθυνση την Αγορά της πόλης, και η εξωτερική σε δρόμο, που κατέληγε στην αρκαδική πρωτεύουσα Μεγαλόπολη. Δεξιά και αριστερά της εξωτερικής εισόδου υπάρχουν δύο τετράγωνοι προστατευτικοί πύργοι σε επαφή με την κυρίως κατασκευή της πύλης, η οποία έχει κυκλική κάτοψη. Οι πύργοι στον επάνω όροφο περιελάμβαναν και ενδιαιτήματα για την φρουρά. Στον εσωτερικό, κυκλικό χώρο της πύλης υπάρχει ανά μία κόγχη δεξιά και αριστερά της εισόδου. Εκεί είχαν στηθεί ερμαϊκές στήλες, καθώς ο θεός Ερμής είχε και την ιδιότητα του προστάτη των πυλών (Ερμής Προπυλαίος), εκτός από τις άλλες του ιδιότητες. Τις στήλες αυτές είχε δει ο περιηγητής Παυσανίας βγαίνοντας από την πόλη της Μεσσήνης μέσω της Αρκαδικής Πύλης κατευθυνόμενος προς την Μεγαλόπολη.

Πύργοι της οχύρωσης της Μεσσήνης

 Την άνοιξη του 1828 ομάδα Γάλλων επιστημόνων, που αποτελείτο από φυσιοδίφες, γεωγράφους, μηχανικούς, φιλολόγους, αρχαιολόγους και αρχιτέκτονες, έφτασε στην Πελοπόννησο με το εκστρατευτικό σώμα του Γάλλου στρατηγού Maison. Τα μέλη της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μορέως με επικεφαλής τον Γάλλο αρχιτέκτονα Guillaume Abel Blouet εργάστηκαν στην Αρχαία Μεσσήνη επί ένα μήνα. Στο πλαίσιο λεπτομερούς τοπογράφησης ολόκληρης της αρχαίας πόλης και πραγματοποίησης περιορισμένης ανασκαφικής έρευνας για την διερεύνηση αρχιτεκτονικών προβλημάτων σχετικών με τα σωζόμενα μνημεία, η επιστημονική ομάδα ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την περιγραφή και αποτύπωση των πύργων της οχύρωσης και της περίφημης Αρκαδικής Πύλης.

Το Μουσείο 

Ένα μικρό διώροφο μουσείο στις δυτικές παρυφές του χωριού Mαυρομάτι, σε οικόπεδο που δώρησε στην Aρχαιολογική Eταιρεία ο ομογενής Δ. Λατζούνης, στεγάζει τα ευρήματα. Στον όροφο περιλαμβάνει τρεις αίθουσες έκθεσης και εξώστη, ενώ στο ισόγειο βρίσκονται οι αποθηκευτικοί χώροι. Aρχιτεκτονικά μέλη και ενεπίγραφα βάθρα έχουν εκτεθεί στο αίθριο του μουσείου και στα υπόστεγα.

Οι Κόρες

ΒΔ πλευρά του Ασκληπιείου

Εικαστική έκθεση στον αρχαιολογικό χώρο

Γυμναστήριο