Αντίκυρα, η αρχαία Κυπάρισσος

 Η ιστορία της Αντίκυρας χάνεται στα βάθη των αιώνων, από την προϊστορική εποχή ως το 620 μ.Χ.  Η πρώτη κατοίκηση στην περιοχή φαίνεται να έγινε γύρω στον 16ο π.Χ. αιώνα και αναφέρεται με την ονομασία Κυπάρισσος.

 Υπήρξε ισχυρή ναυτική δύναμη και έλαβε με τους Φωκείς μέρος στην εκστρατεία εναντίον της Τροίας με αρχηγούς τους γιους του Ιφίτου, Σχεδίο και Επίστροφο και αναφέρεται στο ομηρικόν Νέων Κατάλογον ως Κυπάρισσος.  Και ο Παυσανίας που την επισκέφτηκε κατά το τρίτο τέταρτο του 2^ου αι. μ.Χ. την αναφέρει ως Κυπάρισσο.

Η Αντίκυρα κατά τα μυκηναϊκά χρόνια ήταν το σημαντικότερο λιμάνι των Φωκαίων.  Το όνομα «Κυπάρισσος»,  σύμφωνα με τον Στέφανο τον Βυζάντιο,  οφείλεται  είτε στην αφθονία των κυπαρισσιών στην περιοχή, είτε στον επώνυμο ήρωα και ιδρυτή της πόλης, τον Κυπάρισσο, ο οποίος είναι γιος του Μινύα και αδελφός του Ορχομενού.

Σύμφωνα με τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου, ο Κυπάρισσος ήταν ένα πολύ όμορφο αγόρι, τον οποίο και ερωτεύτηκε ο Απόλλωνας είτε ο Ζέφυρος. Όταν ο Κυπάρισσος σκότωσε κατά λάθος το αγαπημένο του ελάφι ήταν απαρηγόρητος ώστε ο θεός τον μετέτρεψε σε κυπαρίσσι, το αιώνιο σύμβολο του πένθους.   

Μετά τον 9ο π.Χ. αιώνα αναφέρεται με το όνομα Αντίκυρα από τον ομώνυμο ήρωα και θεραπευτή Αντικυρέα και γνωρίζει μεγάλη ακμή ως το 330 π.Χ.

Η φήμη της ήταν ευρύτερα διαδεδομένη στην αρχαιότητα για τον Ελλέβορο, που φύτρωνε στα γύρω βουνά, η ρίζα του οποίου είχε θεραπευτικές ιδιότητες. Τον Ελλέβορο χρησιμοποίησε ο ήρωας της Αντικυρέας, για να θεραπεύσει τον Ηρακλή από τον υστερικό παροξυσμό που έπαθε και σκότωσε τα τρία παιδιά του

Ο ελλέβορος στην αρχαιότητα θεωρούταν φάρμακο για διάφορες ασθένειες, κυρίως του ψυχισμού και του νευρικού συστήματος, όπως η μελαγχολία, η τρέλα και η επιληψία.

Εκτός από τις καθαρά ιατρικές αναφορές υπάρχουν και πολλές ανεκδοτολογικές. Ο Αριστοφάνης, ο Λυσίας, ο Μέναδρος, αλλά και ο Πλούταρχος αναφέρονται σε εταίρες που είχαν το όνομα «Αντίκυρα» εννοώντας ότι ξετρέλαιναν τους άντρες!

Αν κάποιος έλεγε ανοησίες η συνηθισμένη αντίδραση ήταν «Πίθ’ελλέβορον» ή «Αντικύρας σοι δει», δηλαδή «Πιές ελλέβορο να συνέλθεις» και «Σου χρειάζεται Αντίκυρα», κάτι αντίστοιχο με τη νεότερη έκφραση «είσαι για το Δαφνί».

Στον κόλπο της Αντίκυρας υπήρχαν φώκιες και φάλαινες. Ο Πλούταρχος περιγράφει ως αυτόπτης μάρτυρας πως μια φάλαινα έριχνε τονεαυτό της στα βράχια κοντά στην ακτή της Αντίκυρας, επειδή είχε χάσει το «ψαράκι οδηγός» της. Σύμφωνα με τον περιηγητή John Sibthorp o οποίος επισκέφτηκε την Αντίκυρα  το 1794 , οι ντόπιοι κυνηγούσαν τις φώκιες που υπήρχαν σε αφθονία στα ακρωτήρια Γραμματικό και Τράχηλος καθώς και στη νησίδα Δασκαλιό, με πυροβόλα όπλα από τις βάρκες τους και το δέρμα το πωλούσαν για 50 γρόσσια. Για συγκριτικούς λόγους αξίζει να σημειώσουμε ότι η ανώτατη τιμή για το ακατέργαστο δέρμα ήταν 1250 δηνάρια και για το κατεργασμένο 1500 δηνάρια. Η τελευταία φώκια στην περιοχή της Αντίκυρας αλιεύθηκε κατά λάθος τη δεκαετία του 1970 από ντόπιους ψαράδες.

Ένας μεγάλος αριθμός πήλινων υφαντικών βαρών και σφοντυλιών αλλά και κοχυλιών για την παραγωγή της πορφύρας, ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφές ου μας φανερώνουν ότι τα υφάσματα υφαίνονταν και βάφονταν στην Αντίκυρα.

Η αλιεία, η ελαιοκαλλιέργεια ήταν οι παραγωγικές δραστηριότητες στην Αντίκυρα.   Η γεωγραφική της θέση συνετέλεσε στην εξέλιξή της στο σημαντικότερο εμπορικό λιμάνι στον βόρειο Κορινθιακό κόλπο και σε ισχυρή ναυτική δύναμη.  Υπήρξε κέντρο επικοινωνίας της κεντρικής Ελλάδας με την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αργοσαρωνικού, ενώ ανέπτυξε στενές εμπορικές σχέσεις με την Κόρινθο, μέσω του λιμανιού της στο Λέχαιο, καθώς και με άλλες παράλιες πόλεις του Κορινθιακού, και αργότερα και με την Αθήνα.

Καταστράφηκε ολοκληρωτικά δύο φορές, το 346 π.Χ. από τον Φίλιππο Β’ και το 211 από την Αιτωλική Συμπολιτεία, ενώ εξακολουθεί να είναι μία από τις μεγαλύτερες πόλεις της Φωκίδας, όπως περιγράφει ο περιηγητής Παυσανίας.
 Με την εμφάνιση του χριστιανισμού αναδεικνύεται σε Επισκοπή. Χτισμένη πάνω στον αρχαίο οικισμό γνωρίζει νέα ακμή έως τα μέσα του 6ου μ.Χ. αιώνα.  Μετά από μεγάλο σεισμό παρακμάζει και ως τον 16ο  αιώνα σιωπά. Στις αρχές του 19ου αιώνα εμφανίζεται με το όνομα Άσπρα Σπίτια και διάφοροι περιηγητές από την Ευρώπη, την αναφέρουν ως εμπορικό λιμάνι με λίγους κατοίκους και μικρό οικισμό στα ρίζα του ορεινού όγκου της Άσπρης.  Με τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους αποτελεί δήμο και επανεμφανίζεται με το πανάρχαιο όνομα της Αντίκυρα.

Στη θέση Παλάτια, έχει εντοπιστεί τμήμα του αρχαίου τείχους της

1.        Σφραγιδόλιθος από στεατίτη με παράσταση πλοίου        

ελληνιστικής εποχής. Το τείχος διατηρείται σε μήκος περίπου 70μ. και αποτελείται από μαλακό ασβεστολιθικό πέτρωμα. Τμήματα οχυρωματικού τείχους έχουν αποκαλυφθεί και σε άλλα σημεία της πόλης.  Το τείχος πιθανόν ανήκει σε οχυρωματικό περίβολο, ίσως να ανήκει σε συγκρότημα λιμενικών εγκαταστάσεων, ίχνη των οποίων διακρίνονται στο βυθό του σημερινού λιμανιού της Αντίκυρας.

Ο ναός της θεάς Αθηνάς 

Το 1950 από τον αγρότη Νίκο Αλεξίου βρέθηκε  ένα χάλκινο άγαλμα στο κτήμα του, ύψους 36 εκ. . Ήταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς. Η θεά κρατούσε ασπίδα αλλά σώζεται μόνο η λαβή της κι δόρυ στο υψωμένο χέρι. Φοράει μακρύ πέπλο, αιγίδα και περικεφαλαία.  Οι ίριδες των ματιών και τα φρύδια που ήσαν ένθετα, πιθανόν από ασήμι, έχουν χαθεί. Τα χείλι καλύπτονταν με φύλλο χαλκού για να δίνουν κόκκινο χρώμα. Οι λεπτομέρειες των μαλλιών, της περικεφαλαίας καθώς και η αιγίδα αποδίδονται με λεπτομερή εγχάραξη. Το αριστερό της πόδι το έχει μπροστά.

Εντός του ναού εντοπίστηκε ωμόπλινθος βωμός καλυμμένος με κονίαμα, βαμμένος με έντονο χρώμα. Ο αρχαϊκός ναός καταστράφηκε από φωτιά του 2^ου αι. π.Χ. και αντικαταστάθηκε από μικρότερο κατά τη διάρκεια του 4^ου αι, με διαστάσεις 3,80 πλ. Και 4,50 μήκος. Αλλά και αυτός καταστράφηκε πριν περάσει από εκεί ο Παυσανίας.

Ο ναός της Αρτέμιδος Ειλειθυίας

Σε απόσταση δυο σταδίων νοτιοανατολικά της Αντίκυρας βρισκόταν ο ναός της Αρτέμιδος, με το προσωνύμιο Ειλευθυία , που χρονολογείται από τον 4^ο αι. π.Χ. Αυτό  το επιβεβαιώνει μια κιονόσχημη βάση αναθήματος από γκρίζο ασβεστόλιθο, η οποία  φέρει αποσπασματικά  σωζόμενη επιγραφή και χρονολογείται τον 3^ο ή 2^ο αι. π.Χ.    {…}ιλα Διοκλ{…}       {…Άρτε}μίτι Ελειθύια

Ο ναός βρίσκεται στα βόρεια  του υψώματος της χερσονήσου Κέφαλος. Ήταν χτισμένος έτσι  ώστε να ακουμπά  σε ένα κάθετο μεγάλο στο βράχο που υποκαθιστούσε το νότιο τοίχος του.  Ο ασυνήθιστος προσανατολισμός του, βορράς νότος. Στο βράχο υπάρχουν εγκοπές για τους ξύλινους δοκούς και για τα αναθήματα. Το σωζόμενο  ύψος του ναού είναι  6,45μ.  Ενώ το αρχικό ήταν 9-10μ

κιονόσχημη βάση αναθήματος Αρτέμιδας

Ο ναός της Αρτέμιδος Ειλειθυίας ήταν ένα ταπεινών  διαστάσεων κτήριο. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι το λατρευτικό άγαλμα ήταν μεγαλύτερο του φυσικού ύψους.

Παρίστανε τη θεά με δάδα στο δεξί χέρι και με φαρέτρα στον ώμο. Κοντά στο αριστερό της πόδι υπήρχε ένας σκύλος. Ήταν ένα έργο του Πραξιτέλη.  Το άγαλμα της Αρτέμιδος μπορεί κανείς να το δει στα νομίσματα της Αντίκυρας. 

Ναός του Ποσειδώνα

Ο ναός του Ποσειδώνα  βρισκόταν στην καρδιά της αρχαίας πόλης, κοντά στο λιμάνι. Μέσα στο ναό υπήρχε ένα χάλκινο άγαλμα στον τύπος που είναι γνωστός ως «Ποσειδώνας του Λατερανού», στόλιζε το λιμάνι Λέχαιο στην Κόρινθο και αποδίδεται στο Λύσιππο. Πιθανόν ο Ποσειδώνας της Αντίκυρας να ήταν ένα ελληνιστικό ή ρωμαϊκό αντίγραφο του έργου του Λυσίππου.  

Ήταν ένα σχετικά απλό κτίσμα από ανεπεξέργαστους λίθους και το εσωτερικό των τοίχων ήταν καλυμμένο με κονίαμα.  Σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία, παρίστανε το θεό να πατάει με το δεξί πόδι σε ένα βράχο, να ακουμπά το δεξί χέρι στο λυγισμένο γόνατο, ενώ το αριστερό χέρι στηριζόταν σε μια τρίαινα. Στη βάση του αριστερού ποδιού υπήρχε ένα δελφίνι. 

πήλινος σαρκοφάγος Άγιος Ισίδωρος

 

      

Λεπτομέρεια του αγάλματος της Αθηνάς

Ακέφαλο άγαλμα στο ναό της Αθηνάς

1.      Ενεπίγραφη βάση αφιερώματος στο ναό

  


 

ψηφιδωτό βασιλικής