Λυκάων

Σύμφωνα με τις αρχαίες παραδόσεις ο Λυκάωνας είναι γιος του Πελασγού, όσο για το όνομα της μητέρας του υπάρχουν διάφορες εκδοχές, όπως η Μελιβοία ή η νύμφη Κυλλήνη, πάντως σχετίζεται με θεότητα του νερού. Έτσι ο Λυκάων ήταν παιδί της γης και του νερού και υπήρξε ο γενάρχης των αρκαδικών πόλεων και αποικιών. Έγινε βασιλιάς των Αρκάδων με έδρα του την Αρχαία Λυκόσουρα και από πολλές γυναίκες γέννησε πενήντα παιδιά και μία θυγατέρα την Καλλιστώ, που ακολουθούσε τη θεά Άρτεμη.

"Παις Λυκάων εγένετο, ος βασιλεύων Αρκάδων εκ πολλών γυναικών πεντήκοντα παίδας εγέννησε". (Απολλοδώρου Μυθολογία ΙΙΙ ΄96).

Από την Καλλιστώ και τον Δία γεννήθηκε ο Αρκάς, που βασίλεψε στην περιοχή και έδωσε το όνομά του στην Αρκαδία και τους Αρκάδες. Ο Παυσανίας αναφέρει:

"Εκτός από όλη αυτή τη γενιά των αρσενικών παιδιών ο Λυκάων είχε και μια κόρη την Καλλιστώ, όπου την ερωτεύτηκε ο Δίας και κοιμήθηκε μαζί της. Η Ήρα όμως το ανακάλυψε, μεταμόρφωσε την Καλλιστώ σε αρκούδα, κι η Άρτεμης για το χατίρι της Ήρας την σκότωσε με το τόξο. Ο Δίας έστειλε τον Ερμή με διαταγή να σώσει το παιδί που η Καλλιστώ είχε στην κοιλιά της. Την ίδια την Καλλιστώ την μεταμόρφωσε σε αστερισμό, τη γνωστή Μεγάλη Άρκτο και τον γιο της στον αστερισμό της Μικρής Άρκτους . 
Μετά τον θάνατο του Νυκτίμου την εξουσία την πήρε ο Αρκάς, ο γιος της Καλλιστούς. Αυτός έφερε την καλλιέργεια του ήμερου καρπού και δίδαξε τους ανθρώπους να κάνουν ψωμί, και να υφαίνουν ρούχα. Από τον βασιλιά αυτόν η χώρα πήρε το όνομα Αρκαδία αντί Πελασγία και οι κάτοικοί της Αρκάδες αντί Πελασγοί."

Ο μύθος δένει άρρηκτα τον Λυκάονα με το Λύκαιο όρος. Ο Λυκάων έμελλε να γίνει ο αναμορφωτής της Αρκαδίας. Ίδρυσε την πρώτη πόλη Λυκόσουρα και καθιέρωσε τα Λύκαια και τη λατρεία του Λυκαίου Διός. Όπως αναφέρει και ο Παυσανίας:

"…τοσάδε εύρεν ή ο πατήρ οι σοφώτερα. Λυκόσουραν τε γαρ πόλιν ώκησεν εν τω όρει τω Λυκαίω και Δία ονόμασε Λύκαιον και αγώνα έθηκε Λύκαια. Ουκέτι δε τα παρ' Αθηναίοις Παναθήναια τεθήναι πρότερα αποφαίνομαι. Τούτω γαρ τω αγώνι Αθήναια όνομα ήν. Παναθήναια δε κληθήναι φασίν επί Θησέως, ότι υπό Αθηναίων ετέθη συνειλεγμένων ες μίαν απάντων πόλιν…" (Παυσ.Η΄2,1-2)

("…τόσα πολλά εφεύρε παρά ο πατέρας του σοφότερα, διότι και την Λυκόσουρα πόλη ίδρυσε - εγκατέστησε κατοίκους - στο όρος το Λύκαιο και το Δία ονόμασε Λύκαιο και αγώνες καθιέρωσε τα Λύκαια. Καθόλου δε τα Παναθήναια των Αθηναίων, ότι καθιερώθηκαν πρώτα, αποφαίνομαι, διότι αυτοί οι αγώνες είχαν το όνομα Αθήναια, Παναθήναια δε κλήθηκαν λέγουν επί Θησέως, διότι από τους Αθηναίους καθιερώθηκαν όταν συγκεντρώθηκαν σε μία πόλη άπαντες...")

Οι γιοι του Λυκάονα μιμήθηκαν το παράδειγμά του κτίζοντας ο καθένας και από μία πόλη. Έτσι φέρονται ως ιδρυτές και επώνυμοι ήρωες πολλών πόλεων. Ο Αίμων φέρεται ότι έκτισε τις Αιμονίες, ο Άκακος το Ακακήσιο, ο Αλίφηρος την Αλίφηρα, ο Ασεάτας την Aσέα, ο Βουκολίων τη Βουκολιώνα, ο Δασεάτας τη Δασέα, ο Ελίσσων τον Ελισσώντα, ο Ηραιεύς έδωσε το όνομά του στην περιοχή Ηραία, ο Θυραιός ίδρυσε το Θυραίον, ο Θώκνος τη Θωκνία, ο Κρώμος τους Κρώμους, ο Λύκιος τη Λυκόα, ο Μαίναλος το Μαίναλο, ο Μακαρεύς τη Μακαρία, ο Μαντινεύς έδωσε το όνομά του στην περιοχή Μαντινεία, ο Ορεσθεύς το Ορεσθάσιο, ο Ορχομενός τον Ορχομενό, ο Πάλλας το Παλλάντιο, ο Τεγεάτης έδωσε το όνομά του στην περιοχή της Τεγέας, ο Τραπεζούς έκτισε την Τραπεζούντα, ο Τροκολώνος τους Τρικολώνους, ο Υψούς την Υψούντα, ο Φίγαλος την Φιγαλία κ.λ.π. Μερικοί από τους γιους του Λυκάονα έφυγαν σε άλλους τόπους και εκεί ίδρυσαν πόλεις. Ο Θεσπρωτός πήγε στην Ήπειρο όπου έγινε γενάρχης των Θεσπρωτών και έδωσε το όνομά του στην περιοχή. Ο Μακένδος πήγε ακόμα πιο βόρεια και ίδρυσε το έθνος των Μακεδόνων. Ο Φθίος τη Φθιώτιδα ενώ ο Οίνωτρος και ο Νύκτιμος με στόλο πέρασαν στην Ιταλία και ίδρυσαν την Οινωτρία Χώρα  (Παυσ. 8.3.4.). 

Ο Διονύσιος Αλικαρνασσέας αναφέρει ότι μαζί με τον Οινωτρέα πέρασε στην Ιταλία και ο αδελφός του Πευκέτιος και έδωσε το όνομά του στον λαό των Πευκετίων, όπως ο αδελφός του στον λαό των Οινωτρίων (Ρωμ. Αρχ. 1.11.13). Αυτοί ήταν οι πρώτοι Έλληνες που ίδρυσαν αποικία.

   Βωμός τέφρας

Ο Λυκάων, ακολουθώντας το παράδειγμα του πατέρα του Πελασγού, ήταν πολύ ευσεβής και συχνά τον επισκέπτονταν οι θεοί. Όμως οι γιοι του θέλησαν να διαπιστώσουν αν οι ξένοι που φιλοξενούσε ο πατέρας τους ήταν πράγματι οι θεοί. Γι' αυτό σκότωσαν ένα παιδί και ανακάτεψαν τις σάρκες του με τα κρέατα του ζώου που είχε θυσιαστεί για το συμπόσιο. Οι θεοί φυσικά αντιλήφθηκαν την πράξη και έστειλαν καταιγίδα για να τιμωρήσουν τους ενόχους. 

Σε μια άλλη παραλλαγή του μύθου ο  Λυκάων και οι γιοι του είναι υβριστές και ασεβείς. Ο Απολλόδωρος αναφέρει ότι  ο Δίας, θέλοντας να δοκιμάσει την ασέβειά τους, παρουσιάστηκε στο σπίτι τους με τη μορφή ενός απλού χειρώνακτα. Και εκείνοι τον φιλοξένησαν, και αφού έσφαξαν ένα από τα παιδιά του τόπου, ανακάτεψαν τα σπλάχνα του με τα σφάγια της θυσίας και τα παρέθεσαν στο τραπέζι, όπως υπέδειξε ο μεγαλύτερος αδελφός, ο Μαίναλος. Τότε ο Δίας, αηδιασμένος, αναποδογύρισε το τραπέζι στον τόπο που τώρα ονομάζεται Τραπεζούς, και κατακεραύνωσε, είτε τους μεταμόρφωσε σε λύκους, (Απολλόδωρος ΙΙΙ 8, Οβιδίου Μεταμορφώσεις I 198) τον Λυκάονα και τους γιους του, εκτός από τον νεότερο, τον Νύκτιμο, γιατί πρόφτασε η Γη και πιάνοντας το δεξί χέρι του Δία πράυνε την οργή του. Όταν ο Νύκτιμος παρέλαβε τη βασιλεία, έγινε ο κατακλυσμός του Δευκαλίωνα. Κάποιοι μάλιστα λένε ότι αυτός έγινε εξαιτίας της ασέβειας των παιδιών του Λυκάονα. (Απολλόδωρος 3.8) Ο Νύκτιμος, που σώθηκε με παρέμβαση της Γαίας, διαδέχθηκε τον πατέρα του στον θρόνο.

Σύμφωνα με άλλες παραδόσεις, ο Νύκτιμος ήταν αυτός που σφαγιάστηκε από τα αδέλφια του και αυτουνού τις σάρκες ανακάτεψαν με τα κρέατα του θυσιασμένου ζώου. Ακόμη λεγόταν ότι ο Λυκάων, για να εκδικηθεί τον Δία που είχε αποπλανήσει την κόρη του Καλλιστώ, κάλεσε τον Δία σε τραπέζι και τότε έσφαξε το παιδί που είχε γεννήσει η κόρη του από τον θεό, τον Αρκάδα. Οργισμένος ο Δίας μεταμόρφωσε τον Λυκάονα σε λύκο, έκαψε με κεραυνό την Αρκαδία και ύστερα πήρε τα κομμάτια του σφαγμένου παιδιού του, τα κόλλησε και ξανάδωσε ζωή στο παιδί που έγινε γενάρχης των Αρκάδων. 

 

Ο Δίας μεταμορφώνει τον Λυκάονα σε λύκο

 

Ο Πλάτων αναφέρεται στο μύθο γύρω από τον Λυκάονα. Λέγει ότι κατά τις εορτές στο Λύκαιο όρος γινόντουσαν θυσίες ζώων αλλά και ανθρωποθυσίες. και περιγράφει τον μύθο όπου ό Λυκάων θυσίασε ένα βρέφος και με το αίμα του έκανε σπονδή πάνω στον βωμό και στη συνέχεια μεταμορφώθηκε σε λύκο.

"...ός περί το έν Aρκαδία το του Διός του Λυκαίου ιερόν λέγεται... Ώς άρα ο γευσάμενος του ανθρωπίνου σπλάχνου, έν άλλοις άλλων ιερέων ενός εγκατατετμημένου, ανάγκη δη τούτω λύκω γενέσθαι." 

Ο Παυσανίας που επισκέφτηκε την περιοχή τον 2ο αιώνα μ.X., υπαινίσσεται ότι ο ίδιος τύπος των θυσιών διατηρήθηκε μέχρι και τις ημέρες του από τους ποιμένες ("Eχέτω δε ως έχει και ως έσχεν εξ αρχής"). Ο περιηγητής επίσης αναφέρει:

"…Δοκώ δε έγωγε Κέκροπι ηλικίαν τω βασιλεεύσαντι Αθηναίων και Λυκάονι είναι την αυτήν, σοφίαν δε ουχ ομοία σφάς ες το θείον χρήσασθαι...". (Παυσ.Η΄2,1-2)

("Εγώ πιστεύω ότι ο βασιλιάς των Αθηναίων Κέκροψ και ο Λυκάων έζησαν την ίδια εποχή, δεν έδειξαν όμως την ίδια σύνεση απέναντι στο θείον. Γιατί ο Κέκροψ ονόμασε πρώτος τον Δία Ύπατο θεό και από όλα τα ζωντανά πλάσματα κανένα δεν έκρινε σωστό να θυσιάσει παρά πρόσφερε πάνω στον βωμό εγχώρια γλυκίσματα, ενώ ο Λυκάων έφερε στον βωμό του Λυκαίου Διός ένα βρέφος ανθρώπου και το θυσίασε και έκανε με το αίμα του σπονδή πάνω στον βωμό και αμέσως μετά την θυσία έγινε από άνθρωπος λύκος.")

Ο μύθος του Λυκάονα και η τιμωρία του από τον Δία  έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως:

 Κατά τον Weizsäcker, ο Λυκάων αντιστοιχεί σε προελληνικό θεό στον οποίο προσφέρονταν ανθρωποθυσίες και ο οποίος έφερε προελληνικό όνομα παρόμοιο με του λύκου, από όπου και η ιστορία της μεταμορφώσεώς του σε λύκο. Η λατρεία του αντικαταστάθηκε από εκείνη του ελληνικού Διός και στη συνέχεια ο Λυκάων ήταν κάτι σαν κακό πνεύμα που είχε προσβάλει τη νέα θεότητα σερβίροντάς της ανθρώπινο κρέας. 

Ο Robertson Smith θεωρεί τις θυσίες προς τον Λύκαιο Δία στην Αρκαδία καννιβαλικές εορτές μιας φυλής που είχε τον λύκο ως τοτέμ της. 

Ο Usener κ.ά. ταυτίζουν τον Λυκάονα με τον Λύκαιο Δία ως θεό του φωτός, που σφάζει τον γιο του Νύκτιμο (το σκοτάδι της νύχτας) ή που τον διαδέχεται ο γιος του, μία μεταφορά για την αιώνια διαδοχή ημέρας και νύκτας.

Το Λύκαιο όρος, το μαγικό καταφύγιο 

 Το Λύκαιον όρος ήταν ανέκαθεν ένα μέρος μαγείας και μεταμόρφωσης. Ιστορικοί πιστεύουν ότι το όρος αποτελούσε την τοποθεσία ενός άβατου. Όσοι έμπαιναν στο άβατο ήταν καταδικασμένοι να πεθάνουν μέσα σε έναν χρόνο. Οι άνθρωποι ή τα ζώα εκεί είχαν ασυλία από οποιαδήποτε καταδίωξη. Επίσης δεν είχαν πλέον σκιά, αφού πλέον ήταν κοντά στο θάνατο και λογίζονταν ως νεκροί. Λέγεται ότι εκείνο το σημείο του Λυκαίου όρους, ήταν που ο Δίας είχε ρίξει τον κεραυνό που σκότωσε τους γιους του Λυκάονα, κάνοντας έτσι την περιοχή ιερή.

Σύμφωνα με μια άλλη ιστορία για το Λύκαιον όρος, κάθε χρόνο ένας νεαρός άνδρας επιλέγεται να πάει στην όχθη μιας λίμνης δίπλα σε μια βελανιδιά όπου θα έβγαζε τα ρούχα του. Εκεί θα κολυμπούσε ως την απέναντι όχθη της λίμνης, όπου θα έβγαινε μεταμορφωμένος σε λύκο και θα παρέμενε σε αυτή τη μορφή για οκτώ χρόνια. Μόνο αν κατάφερνε να συγκρατηθεί από το να φάει ανθρώπινη σάρκα γι’ αυτό το χρονικό διάστημα θα μπορούσε να ξαναμεταμορφωθεί σε άνθρωπο. 

Ο Έλληνας περιηγητής και γεωγράφος Παυσανίας (143-176 μ.Χ.) ισχυρίστηκε ότι είχε δει στην Ολυμπία το άγαλμα ενός Ολυμπιονίκη που είχε επιβιώσει μια τέτοια δοκιμασία στο Λύκαιο όρος.

 

Η δρ. Άννα Καραπαναγιώτου,  υπεύθυνη του ερευνητικού ανασκαφικού προγράμματος  στο Λύκαιο όρος ανέφερε στο συνέδριο, που διοργάνωσε το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού στο Μέγαρο Μουσικής, για την Λυκανθρωπία:

 

" Η αρχαιότερη εκδοχή του μύθου της λυκανθρωπίας που σχετίζεται με το Λύκαιο Όρος θεωρώ ότι έχει ένα συμβολικό υπόστρωμα και συνδέεται πιθανότατα με διαβατήριες τελετές που αφορούν στην κρίσιμη μετάβαση των εφήβων από την ηλικία της παιδικότητας στην φάση της ενηλικίωσης. Όπως διδασκόμαστε και από την ψυχολογία, η διαδικασία αυτή περιελάμβανε τρία στάδια: 

Αρχικά απομόνωση, αποκοπή από την κοινότητα, στη συνέχεια απώλεια των βασικών χαρακτηριστικών της ανθρώπινης υπόστασής του και, τέλος, μετά από σειρά δοκιμασιών επιτυγχανόταν η επανένταξη μέσα από την αποδοχή της κοινότητας. Όχι μόνο σε αυτή αλλά και σε άλλες περιπτώσεις αρχαίων κοινωνιών, αυτό το ευαίσθητο κομβικό σημείο της εφηβείας συνοδευόταν από συμβολισμούς και οδήγησε στη δημιουργία ιδιαίτερων τελετουργιών».